Wymagania dla poziomu rozszerzonego obejmują także wymagania dla poziomu podstawowego.
Zdający:
1) przedstawia znaczenie biologiczne makroelementów, w tym pierwiastków biogennych;
2) przedstawia znaczenie biologiczne wybranych mikroelementów (Fe, I);
3) wyjaśnia rolę wody w życiu organizmów w oparciu o jej właściwości fizykochemiczne.
Zdający:
1) przedstawia budowę węglowodanów (uwzględniając wiązania glikozydowe); rozróżnia monosacharydy (glukoza, fruktoza, galaktoza, ryboza, deoksyryboza), disacharydy (sacharoza, laktoza, maltoza), polisacharydy (skrobia, glikogen, celuloza, chityna); określa znaczenie biologiczne węglowodanów, uwzględniając ich właściwości fizyko-chemiczne; planuje oraz przeprowadza doświadczenie wykazujące obecność polisacharydów w materiale biologicznym;
2) przedstawia budowę białek (uwzględniając wiązania peptydowe); rozróżnia białka proste i złożone; określa biologiczne znaczenie białek (albuminy, globuliny, histony, kolagen, keratyna, hemoglobina, mioglobina); przedstawia wpływ czynników fizyko-chemicznych na białko (zjawisko koagulacji i denaturacji); przeprowadza obserwacje wpływu wybranych czynników fizyko-chemicznych na białko;
3) przedstawia budowę lipidów (uwzględniając wiązania estrowe); rozróżnia lipidy proste i złożone; przedstawia właściwości lipidów oraz określa ich znaczenie biologiczne;
4) porównuje skład chemiczny i strukturę cząsteczek DNA i RNA, z uwzględnieniem rodzajów wiązań występujących w tych cząsteczkach; określa znaczenie biologiczne kwasów nukleinowych.
Zdający:
1) rozpoznaje elementy budowy komórki eukariotycznej na mikrofotografii, rysunku lub na schemacie;
2) wykazuje związek budowy błony biologicznej z pełnionymi przez nią funkcjami;
3) rozróżnia rodzaje transportu do i z komórki (dyfuzja prosta i wspomagana, transport aktywny, endocytoza i egzocytoza);
4) wyjaśnia rolę błony komórkowej i tonoplastu w procesach osmotycznych; planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące wpływ roztworów o różnym stężeniu na zjawisko osmozy;
5) przedstawia budowę jądra komórkowego i jego rolę w funkcjonowaniu komórki;
6) opisuje lokalizację, budowę i funkcje rybosomów;
7) przedstawia błony wewnątrzkomórkowe jako zintegrowany system strukturalno-funkcjonalny oraz określa jego rolę w kompartmentacji komórki;
8) opisuje budowę i funkcje mitochondriów.
Zdający:
1) wyjaśnia na przykładach pojęcia szlaku i cyklu metabolicznego;
2) porównuje istotę procesów anabolicznych i katabolicznych oraz wykazuje, że są ze sobą powiązane;
3) wykazuje związek budowy ATP z jego rolą biologiczną.
Zdający:
1) przedstawia charakterystyczne cechy budowy enzymu;
2) wyjaśnia istotę katalizy enzymatycznej;
3) przedstawia sposoby regulacji aktywności enzymów (aktywacja, inhibicja);
4) wyjaśnia mechanizm sprzężenia zwrotnego ujemnego w regulacji przebiegu szlaków metabolicznych;
5) wyjaśnia wpływ czynników fizyko-chemicznych (temperatury, pH, stężenia substratu) na przebieg katalizy enzymatycznej; planuje i przeprowadza doświadczenie badające wpływ czynników na aktywność wybranych enzymów (katalaza).
Zdający:
1) wykazuje związek budowy mitochondrium z przebiegiem procesu oddychania komórkowego;
2) określa na podstawie analizy schematu przebiegu glikolizy, reakcji pomostowej i cyklu Krebsa, substraty i produkty tych procesów;
3) porównuje na podstawie analizy schematu, drogi przemiany pirogronianu jako produktu glikolizy w fermentacji mleczanowej i w oddychaniu tlenowym;
4) wyjaśnia, dlaczego utlenianie substratu energetycznego w warunkach tlenowych dostarcza więcej energii niż w warunkach beztlenowych;
5) przedstawia na podstawie analizy schematu znaczenie utleniania kwasów tłuszczowych, glikogenolizy w przemianach energetycznych komórki.
Zdający:
1) przedstawia organizację materiału genetycznego w jądrze komórkowym;
2) opisuje cykl komórkowy z uwzględnieniem zmian ilości DNA w poszczególnych jego etapach;
3) przedstawia istotę procesu replikacji DNA i uzasadnia jego konieczność przed podziałem komórki;
4) przedstawia znaczenie mitozy i mejozy w zachowaniu ciągłości życia na Ziemi;
5) wyjaśnia znaczenie apoptozy dla prawidłowego rozwoju i funkcjonowania organizmu.
Zdający:
1) rozpoznaje tkanki zwierzęce na schemacie, mikrofotografii, na podstawie opisu i wykazuje związek ich budowy z pełnioną funkcją;
2) wykazuje związek budowy narządów z pełnioną przez nie funkcją;
3) przedstawia powiązania funkcjonalne pomiędzy narządami w obrębie układu;
4) przedstawia powiązania funkcjonalne pomiędzy układami narządów w obrębie organizmu;
5) przedstawia mechanizmy warunkujące homeostazę (termoregulacja, osmoregulacja, stałość składu płynów ustrojowych, ciśnienie krwi).
Zdający:
1) przedstawia rolę nieorganicznych i organicznych składników pokarmowych w odżywianiu, w szczególności białek pełnowartościowych i niepełnowartościowych, NNKT, błonnika, witamin;
2) przedstawia związek budowy odcinków przewodu pokarmowego z pełnioną przez nie funkcją;
3) przedstawia rolę wydzielin gruczołów i komórek gruczołowych w obróbce pokarmu;
4) przedstawia proces trawienia poszczególnych składników pokarmowych w przewodzie pokarmowym człowieka; planuje i przeprowadza doświadczenie sprawdzające warunki trawienia skrobi;
5) przedstawia proces wchłaniania poszczególnych produktów trawienia składników pokarmowych w przewodzie pokarmowym;
6) przedstawia rolę wątroby w przemianach substancji wchłoniętych w przewodzie pokarmowym;
7) przedstawia zasady racjonalnego żywienia;
8) podaje przyczyny otyłości oraz sposoby jej profilaktyki;
9) przedstawia znaczenie badań diagnostycznych (gastroskopia, kolonoskopia, USG) w profilaktyce i leczeniu chorób układu pokarmowego, w tym raka żołądka, raka jelita grubego.
Zdający:
1) rozróżnia odporność wrodzoną (nieswoistą) i nabytą (swoistą) oraz komórkową i humoralną;
2) opisuje sposoby nabywania odporności swoistej (czynny i bierny);
3) przedstawia narządy i komórki układu odpornościowego;
4) przedstawia rolę mediatorów układu odpornościowego w reakcji odpornościowej (białka ostrej fazy, cytokiny);
5) wyjaśnia, na czym polega zgodność tkankowa i przedstawia jej znaczenie w transplantologii;
6) wyjaśnia istotę konfliktu serologicznego i przedstawia znaczenie podawania przeciwciał anty-Rh;
7) analizuje zaburzenia funkcjonowania układu odpornościowego (nadmierna i osłabiona odpowiedź immunologiczna) oraz podaje sytuacje wymagające immunosupresji (przeszczepy, alergie, choroby autoimmunologiczne).
Zdający:
1) wykazuje związek między budową i funkcją elementów układu oddechowego człowieka;
2) przedstawia warunki umożliwiające i ułatwiające dyfuzję gazów przez powierzchnię wymiany gazowej płuc;
3) wyjaśnia mechanizm wentylacji płuc;
4) opisuje wymianę gazową w tkankach i płucach uwzględniając powinowactwo hemoglobiny do tlenu w różnych warunkach pH i temperatury krwi oraz ciśnienia parcjalnego tlenu w środowisku zewnętrznym;
5) analizuje wpływ czynników zewnętrznych na funkcjonowanie układu oddechowego (tlenek węgla, pyłowe zanieczyszczenie powietrza, dym tytoniowy, smog);
6) przedstawia znaczenie badań diagnostycznych w profilaktyce chorób układu oddechowego (RTG klatki piersiowej, spirometria, bronchoskopia);
7) przedstawia rolę krwi w transporcie gazów oddechowych;
8) wykazuje związek między budową i funkcją naczyń krwionośnych;
9) przedstawia budowę serca oraz krążenie krwi w obiegu płucnym i ustrojowym;
10) przedstawia automatyzm pracy serca;
11) wykazuje związek między stylem życia i chorobami układu krążenia (miażdżyca, zawał mięśnia sercowego); przedstawia znaczenie badań diagnostycznych w profilaktyce chorób układu krążenia (EKG, pomiar ciśnienia tętniczego);
12) przedstawia funkcje elementów układu limfatycznego i rolę limfy.
Zdający:
1) przedstawia związek między budową i funkcją narządów układu moczowego;
2) przedstawia istotę procesu wydalania oraz wymienia substancje, które są wydalane z organizmu;
3) określa na podstawie analizy schematu przebiegu cyklu mocznikowego substraty i produkty tego procesu; przedstawia znaczenie tego procesu w utrzymaniu homeostazy organizmu;
4) przedstawia proces tworzenia moczu oraz wyjaśnia znaczenie regulacji hormonalnej w tym procesie;
5) analizuje znaczenie badań diagnostycznych w profilaktyce chorób układu moczowego (badanie ogólne moczu).
Zdający:
1) rozróżnia hormony steroidowe i niesteroidowe;
2) podaje lokalizacje gruczołów dokrewnych i wymienia hormony przez nie produkowane;
3) wyjaśnia, w jaki sposób koordynowana jest aktywność układów hormonalnego i nerwowego (nadrzędna rola podwzgórza i przysadki);
4) wyjaśnia mechanizm sprzężenia zwrotnego ujemnego na osi podwzgórze - przysadka - gruczoł (hormony tarczycy, kory nadnerczy i gonad);
5) przedstawia antagonistyczne działanie hormonów na przykładzie regulacji poziomu glukozy i wapnia we krwi;
6) wyjaśnia rolę hormonów w reakcji na stres;
7) przedstawia rolę hormonów w regulacji tempa metabolizmu;
8) określa skutki niedoczynności i nadczynności gruczołów dokrewnych.
Zdający:
1) wyjaśnia istotę powstawania i przewodzenia impulsu nerwowego; wykazuje związek między budową neuronu a przewodzeniem impulsu nerwowego;
2) przedstawia działanie synapsy chemicznej uwzględniając rolę przekaźników chemicznych; podaje przykłady tych neuroprzekaźników;
3) przedstawia drogę impulsu nerwowego w łuku odruchowym;
4) porównuje rodzaje odruchów i przedstawia rolę odruchów warunkowych w procesie uczenia się;
5) przedstawia budowę i funkcje mózgu, rdzenia kręgowego i nerwów;
6) przedstawia rolę autonomicznego układu nerwowego w utrzymaniu homeostazy oraz podaje lokalizacje ośrodków tego układu;
7) wyróżnia rodzaje receptorów ze względu na rodzaj odbieranego bodźca; wykazuje związek pomiędzy lokalizacją receptorów w organizmie a pełnioną przez nie funkcją;
8) przedstawia budowę oraz działanie oka i ucha;
9) wyjaśnia wpływ substancji psychoaktywnych, w tym dopalaczy, na funkcjonowanie organizmu;
10) przedstawia wybrane choroby układu nerwowego (depresja, choroba Alzheimera, choroba Parkinsona) oraz znaczenie ich wczesnej diagnostyki dla ograniczenia społecznych skutków tych chorób.
Zdający:
1) rozpoznaje rodzaje kości ze względu na ich kształt (długie, krótkie, płaskie, różnokształtne);
2) rozpoznaje (na modelu, schemacie, rysunku) rodzaje połączeń kości i określa ich funkcje;
3) rozpoznaje (na modelu, schemacie, rysunku) kości szkieletu osiowego, obręczy i kończyn;
4) opisuje współdziałanie mięśni, ścięgien, stawów i kości w ruchu;
5) przedstawia budowę mięśnia szkieletowego (filamenty aktynowe i miozynowe, miofibrylla, włókno mięśniowe, brzusiec mięśnia);
6) wyjaśnia na podstawie schematu molekularny mechanizm skurczu mięśnia;
7) przedstawia sposoby pozyskiwania ATP niezbędnego do skurczu mięśnia;
8) przedstawia antagonizm i współdziałanie mięśni w wykonywaniu ruchów;
9) wyjaśnia wpływ odżywiania się (w tym suplementacji) na rozwój oraz stan kości i mięśni człowieka.
Zdający:
1) wykazuje związek między budową i funkcją skóry;
2) przedstawia rolę skóry w syntezie prowitaminy D; wykazuje związek nadmiernej ekspozycji na promieniowanie UV z procesem starzenia się skóry oraz zwiększonym ryzykiem wystąpienia chorób i zmian skórnych.
Zdający:
1) przedstawia istotę rozmnażania płciowego;
2) przedstawia budowę i funkcje narządów układu rozrodczego męskiego i żeńskiego;
3) analizuje proces gametogenezy i wskazuje podobieństwa oraz różnice w przebiegu powstawania gamet męskich i żeńskich;
4) przedstawia przebieg cyklu menstruacyjnego, z uwzględnieniem działania hormonów przysadkowych i jajnikowych w jego regulacji;
5) przedstawia rolę syntetycznych hormonów (progesteronu i estrogenów) w regulacji cyklu menstruacyjnego;
6) przedstawia przebieg ciąży, z uwzględnieniem funkcji łożyska i błon płodowych; analizuje wpływ czynników wewnętrznych i zewnętrznych na przebieg ciąży; wyjaśnia istotę i znaczenie badań prenatalnych;
7) przedstawia wybrane choroby układu rozrodczego (rak szyjki macicy, rak jądra, rak jajnika, przerost gruczołu krokowego) oraz znaczenie ich wczesnej diagnostyki;
8) przedstawia wybrane choroby przenoszone drogą płciową (zakażenia HPV) oraz sposoby ich profilaktyki;
9) przedstawia etapy ontogenezy, uwzględniając skutki wydłużającego się okresu starości.
Zdający:
1) opisuje genom komórki oraz strukturę genu;
2) opisuje proces transkrypcji, z uwzględnieniem roli polimerazy RNA;
3) opisuje proces obróbki potranskrypcyjnej;
4) przedstawia cechy kodu genetycznego;
5) opisuje proces translacji;
6) przedstawia istotę regulacji ekspresji genów.
Zdający:
1) zapisuje i analizuje krzyżówki (w tym krzyżówki testowe) oraz określa prawdopodobieństwo wystąpienia określonych genotypów i fenotypów oraz stosunek fenotypowy w pokoleniach potomnych, w tym cech warunkowanych przez allele wielokrotne;
2) przedstawia dziedziczenie jednogenowe, dwugenowe i wielogenowe (dominacja pełna, dominacja niepełna, kodominacja, współdziałanie dwóch lub większej liczby genów);
3) przedstawia główne założenia chromosomowej teorii dziedziczności Morgana;
4) analizuje dziedziczenie cech sprzężonych;
5) przedstawia determinację oraz dziedziczenie płci u człowieka;
6) przedstawia dziedziczenie cech sprzężonych z płcią;
7) analizuje rodowody i na ich podstawie ustala sposób dziedziczenia danej cechy.
Zdający:
1) opisuje zmienność jako różnorodność fenotypową osobników w populacji;
2) przedstawia typy zmienności genetycznej (rekombinacyjna i mutacyjna);
3) rozróżnia ciągłą i nieciągłą zmienność cechy;
4) przedstawia źródła zmienności rekombinacyjnej;
5) rozróżnia rodzaje mutacji genowych oraz określa ich skutki;
6) rozróżnia rodzaje aberracji chromosomowych (strukturalnych i liczbowych) oraz określa ich skutki;
7) określa, na podstawie analizy rodowodu lub kariotypu, podłoże genetyczne chorób człowieka (mukowiscydoza, fenyloketonuria, pląsawica Huntingtona, hemofilia, zespół Downa);
8) wykazuje związek pomiędzy narażeniem organizmu na działanie czynników mutagennych (fizycznych, chemicznych, biologicznych) a zwiększonym ryzykiem wystąpienia chorób;
9) przedstawia transformację nowotworową komórek jako następstwo mutacji w obrębie genów kodujących białka regulujące cykl komórkowy oraz odpowiedzialne za naprawę DNA.
Zdający:
1) rozróżnia biotechnologię tradycyjną i molekularną;
2) przedstawia współczesne zastosowania metod biotechnologii tradycyjnej w przemyśle farmaceutycznym, spożywczym, rolnictwie, biodegradacji i oczyszczaniu ścieków;
3) przedstawia istotę technik stosowanych w inżynierii genetycznej (elektroforeza DNA, metoda PCR);
4) przedstawia zastosowania wybranych technik inżynierii genetycznej w medycynie sądowej, kryminalistyce, diagnostyce chorób;
5) wyjaśnia, czym jest organizm transgeniczny i GMO; przedstawia sposoby otrzymywania organizmów transgenicznych;
6) przedstawia potencjalne korzyści i zagrożenia wynikające z zastosowania organizmów modyfikowanych genetycznie w rolnictwie, przemyśle, medycynie i badaniach naukowych; podaje przykłady produktów otrzymanych z wykorzystaniem modyfikowanych genetycznie organizmów;
7) przedstawia sytuacje, w których zasadne jest korzystanie z poradnictwa genetycznego;
8) przedstawia szanse i zagrożenia wynikające z zastosowań biotechnologii molekularnej.
Zdający:
1) przedstawia podstawowe źródła wiedzy o mechanizmach i przebiegu ewolucji;
2) określa pokrewieństwo ewolucyjne gatunków na podstawie analizy drzewa filogenetycznego;
3) przedstawia rodzaje zmienności i wykazuje znaczenie zmienności genetycznej w procesie ewolucji;
4) wyjaśnia mechanizm działania doboru naturalnego i przedstawia jego rodzaje (stabilizujący, kierunkowy i różnicujący);
5) wykazuje, że dzięki doborowi naturalnemu organizmy zyskują nowe cechy adaptacyjne;
6) określa warunki, w jakich zachodzi dryf genetyczny;
7) przedstawia przyczyny zmian częstości alleli w populacji;
8) wyjaśnia, dlaczego mimo działania doboru naturalnego w populacji ludzkiej utrzymują się allele warunkujące choroby genetyczne;
9) przedstawia gatunek jako izolowaną pulę genową;
10) przedstawia specjację jako mechanizm powstawania gatunków;
11) rozpoznaje, na podstawie opisu, schematu, rysunku, konwergencję i dywergencję;
12) określa pokrewieństwo człowieka z innymi zwierzętami, na podstawie analizy drzewa rodowego;
13) przedstawia podobieństwa między człowiekiem a innymi naczelnymi; przedstawia cechy odróżniające człowieka od małp człekokształtnych;
14) analizuje różnorodne źródła informacji dotyczące ewolucji człowieka i przedstawia tendencje zmian ewolucyjnych.
Zdający:
1) rozróżnia czynniki biotyczne i abiotyczne oddziałujące na organizmy;
2) przedstawia elementy niszy ekologicznej organizmu; rozróżnia niszę ekologiczną od siedliska;
3) wyjaśnia, czym jest tolerancja ekologiczna;
4) wykazuje znaczenie organizmów o wąskim zakresie tolerancji ekologicznej w bioindykacji;
5) charakteryzuje populację, określając jej cechy (liczebność, zagęszczenie, struktura przestrzenna, wiekowa i płciowa); dokonuje obserwacji cech populacji wybranego gatunku;
6) wyjaśnia znaczenie zależności nieantagonistycznych (mutualizm obligatoryjny i fakultatywny, komensalizm) w ekosystemie i podaje ich przykłady;
7) przedstawia skutki konkurencji wewnątrzgatunkowej i międzygatunkowej;
8) przedstawia adaptacje drapieżników, pasożytów i roślinożerców do zdobywania pokarmu;
9) przedstawia obronne adaptacje ofiar drapieżników, żywicieli pasożytów oraz zjadanych roślin;
10) określa zależności pokarmowe w ekosystemie na podstawie analizy fragmentów sieci pokarmowych; przedstawia zależności pokarmowe w biocenozie w postaci łańcuchów pokarmowych;
11) wyjaśnia przepływ energii i obieg materii w ekosystemie;
12) opisuje obieg węgla i azotu w przyrodzie, wykazując rolę różnych grup organizmów w tych obiegach.
Zdający:
1) przedstawia typy różnorodności biologicznej: genetyczną, gatunkową i ekosystemową;
2) wykazuje wpływ działalności człowieka (intensyfikacji rolnictwa, urbanizacji, industrializacji, rozwoju komunikacji i turystyki) na różnorodność biologiczną;
3) wyjaśnia znaczenie restytucji i reintrodukcji gatunków dla zachowania różnorodności biologicznej; podaje przykłady restytuowanych gatunków;
4) uzasadnia konieczność stosowania różnych form ochrony przyrody, w tym Natura 2000;
5) uzasadnia konieczność współpracy międzynarodowej (CITES, Konwencja o Różnorodności Biologicznej, Agenda 21) dla ochrony różnorodności biologicznej;
6) przedstawia istotę zrównoważonego rozwoju.
Zdający:
1) przedstawia znaczenie biologiczne makroelementów, w tym pierwiastków biogennych;
2) przedstawia znaczenie biologiczne wybranych mikroelementów (Fe, I);
3) wyjaśnia rolę wody w życiu organizmów, z uwzględnieniem jej właściwości fizycznych i chemicznych.
Zdający:
1) przedstawia budowę węglowodanów (uwzględniając wiązania glikozydowe a, P); rozróżnia monosacharydy (glukoza, fruktoza, galaktoza, ryboza, deoksyryboza), disacharydy (sacharoza, laktoza, maltoza), polisacharydy (skrobia, glikogen, celuloza, chityna) i określa znaczenie biologiczne węglowodanów, uwzględniając ich właściwości fizyczne i chemiczne; planuje oraz przeprowadza doświadczenie wykazujące obecność polisacharydów w materiale biologicznym;
2) przedstawia budowę białek (uwzględniając wiązania peptydowe); rozróżnia białka proste i złożone; opisuje strukturę I-, II-, III- i IV-rzędową białek; przedstawia wpływ czynników fizycznych i chemicznych na białko (zjawisko koagulacji i denaturacji); określa biologiczne znaczenie białek (albuminy, globuliny, histony, kolagen, keratyna, hemoglobina, mioglobina); przeprowadza obserwacje wpływu wybranych czynników fizycznych i chemicznych na białko;
3) przedstawia budowę lipidów (uwzględniając wiązania estrowe); rozróżnia lipidy proste i złożone, przedstawia właściwości lipidów oraz określa ich znaczenie biologiczne;
4) porównuje skład chemiczny i strukturę cząsteczek DNA i RNA, z uwzględnieniem rodzajów wiązań występujących w tych cząsteczkach; określa znaczenie biologiczne kwasów nukleinowych.
Zdający:
1) rozpoznaje elementy budowy komórki eukariotycznej na mikrofotografii, rysunku lub na schemacie;
2) wykazuje związek budowy błony komórkowej z pełnionymi przez nią funkcjami;
3) rozróżnia rodzaje transportu do i z komórki (dyfuzja prosta i wspomagana, transport aktywny, endocytoza i egzocytoza);
4) wyjaśnia rolę błony komórkowej i tonoplastu w procesach osmotycznych; planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące zjawisko osmozy wywołane różnicą stężeń wewnątrz i na zewnątrz komórki; planuje i przeprowadza obserwację zjawiska plazmolizy;
5) przedstawia budowę jądra komórkowego i jego rolę w funkcjonowaniu komórki;
6) opisuje budowę rybosomów, ich powstawanie i pełnioną funkcję oraz określa ich lokalizację w komórce;
7) przedstawia błony wewnątrzkomórkowe jako zintegrowany system strukturalno-funkcjonalny oraz określa jego rolę w kompartmentacji komórki;
8) opisuje budowę mitochondriów i plastydów ze szczególnym uwzględnieniem chloroplastów;
9) przedstawia argumenty przemawiające za endosymbiotycznym pochodzeniem mitochondriów i chloroplastów;
10) wykazuje związek budowy ściany komórkowej z pełnioną funkcją oraz wskazuje grupy organizmów, u których ona występuje;
11) przedstawia znaczenie wakuoli w funkcjonowaniu komórki roślinnej;
12) przedstawia znaczenie cytoszkieletu w ruchu komórek, transporcie wewnątrzkomórkowym, podziałach komórkowych oraz stabilizacji struktury komórki;
13) wykazuje różnice w budowie komórki prokariotycznej i eukariotycznej;
14) wykazuje różnice w budowie komórki roślinnej, grzybowej i zwierzęcej.
Zdający:
1) wyjaśnia, na przykładach, pojęcia: szlaku i cyklu metabolicznego;
2) porównuje istotę procesów anabolicznych i katabolicznych oraz wykazuje, że są ze sobą powiązane.
Zdający:
1) wykazuje związek budowy ATP z jego rolą biologiczną;
2) przedstawia znaczenie NAD+, FAD, NADP+ w procesach utleniania i redukcji.
Zdający:
1) przedstawia charakterystyczne cechy budowy enzymu;
2) wyjaśnia, na czym polega swoistość substratowa enzymu oraz opisuje katalizę enzymatyczną;
3) przedstawia sposoby regulacji aktywności enzymów (aktywacja, inhibicja);
4) wyjaśnia mechanizm sprzężenia zwrotnego ujemnego jako sposobu regulacji przebiegu szlaków metabolicznych;
5) wyjaśnia wpływ czynników fizyko-chemicznych (temperatury, pH, stężenia substratu) na przebieg katalizy enzymatycznej; planuje i przeprowadza doświadczenie badające wpływ różnych czynników na aktywność enzymów (katalaza, proteinaza).
Zdający:
1) wykazuje związek budowy chloroplastu z przebiegiem procesu fotosyntezy;
2) przedstawia rolę barwników i fotosystemów w procesie fotosyntezy;
3) analizuje na podstawie schematu przebieg fazy zależnej od światła oraz fazy niezależnej od światła; wyróżnia substraty i produkty obu faz; wykazuje rolę składników siły asymilacyjnej w fazie niezależnej od światła;
4) wyjaśnia mechanizm powstawania ATP w procesie chemiosmozy w chloroplaście;
5) porównuje na podstawie schematu fotofosforylację cykliczną i niecykliczną.
Zdający:
1) wykazuje związek budowy mitochondrium z przebiegiem procesu oddychania komórkowego;
2) analizuje na podstawie schematu przebieg glikolizy, reakcji pomostowej i cyklu Krebsa, wyróżnia substraty i produkty tych procesów;
3) przedstawia, na czym polega fosforylacja substratowa;
4) wyjaśnia mechanizm powstawania ATP w procesie chemiosmozy w mitochondriach (fosforylacja oksydacyjna);
5) porównuje drogi przemiany pirogronianu w fermentacji alkoholowej, mleczanowej i w oddychaniu tlenowym;
6) wyjaśnia, dlaczego utlenianie substratu energetycznego w warunkach tlenowych dostarcza więcej energii niż w warunkach beztlenowych;
7) analizuje na podstawie schematu przebieg glikogenolizy i wykazuje związek tego procesu z pozyskiwaniem energii przez komórkę.
Zdający:
1) przedstawia organizację materiału genetycznego w komórce;
2) wyjaśnia mechanizm replikacji DNA, z uwzględnieniem roli enzymów (helikaza, prymaza, polimeraza DNA, ligaza);
3) opisuje cykl komórkowy, z uwzględnieniem zmian ilości DNA w poszczególnych jego etapach; uzasadnia konieczność replikacji DNA przed podziałem komórki;
4) opisuje przebieg kariokinezy podczas mitozy i mejozy;
5) rozpoznaje (na schemacie, rysunku, mikrofotografii) poszczególne etapy mitozy i mejozy;
6) porównuje przebieg cytokinezy w komórkach roślinnych i zwierzęcych;
7) przedstawia znaczenie mitozy i mejozy w zachowaniu ciągłości życia na Ziemi;
8) wyjaśnia znaczenie procesu crossing-over i niezależnej segregacji chromosomów jako źródeł zmienności rekombinacyjnej i różnorodności biologicznej;
9) przedstawia apoptozę jako proces warunkujący prawidłowy rozwój i funkcjonowanie organizmów wielokomórkowych.
Zdający:
1) wnioskuje na podstawie analizy kladogramów o pokrewieństwie ewolucyjnym organizmów;
2) rozróżnia na drzewie filogenetycznym grupy monofiletyczne, parafiletyczne i polifiletyczne; wykazuje, że klasyfikacja organizmów oparta jest na ich filogenezie;
3) porządkuje hierarchicznie podstawowe rangi taksonomiczne.
Zdający:
1) przedstawia budowę komórki prokariotycznej, z uwzględnieniem różnic w budowie ściany komórkowej bakterii Gram-dodatnich i Gram-ujemnych;
2) przedstawia czynności życiowe bakterii: odżywianie (chemoautotrofizm, fotoautotrofizm, heterotrofizm); oddychanie beztlenowe (denitryfikacja, fermentacja) i tlenowe; rozmnażanie;
3) wykazuje znaczenie procesów płciowych w zmienności genetycznej bakterii;
4) przedstawia znaczenie bakterii w przyrodzie i dla człowieka, w tym wywołujących choroby człowieka (gruźlica, tężec, borelioza).
Zdający:
1) przedstawia różnorodność morfologiczną grzybów;
2) przedstawia czynności życiowe grzybów: odżywianie, oddychanie i rozmnażanie;
3) przedstawia znaczenie grzybów w przyrodzie.
Zdający:
1) przedstawia formy morfologiczne protistów;
2) przedstawia czynności życiowe protistów: odżywianie, poruszanie się, rozmnażanie, wydalanie i osmoregulację;
3) wykazuje związek budowy protistów ze środowiskiem i trybem ich życia (obecność aparatu ruchu, budowa błony komórkowej, obecność chloroplastów i wodniczek tętniących);
4) analizuje na podstawie schematów przebieg cykli rozwojowych protistów i rozróżnia poszczególne fazy jądrowe;
5) przedstawia drogi zarażenia się i zasady profilaktyki chorób wywołanych przez protisty (malaria, toksoplazmoza, lamblioza);
6) przedstawia znaczenie protistów (w tym protistów fotosyntetyzujących i symbiotycznych) w przyrodzie i dla człowieka.
Zdający:
1) określa różnice między warunkami życia w wodzie i na lądzie;
2) przedstawia na przykładzie rodzimych gatunków cechy charakterystyczne mchów, paproci i nasiennych oraz na podstawie tych cech identyfikuje organizm jako przedstawiciela jednej z tych grup;
3) rozpoznaje tkanki roślinne na schemacie, mikrofotografii, na podstawie opisu i wykazuje związek ich budowy z pełnioną funkcją;
4) przedstawia znaczenie połączeń międzykomórkowych w tkankach roślinnych;
5) wykazuje związek budowy morfologicznej i anatomicznej (pierwotnej i wtórnej) organów wegetatywnych roślin z pełnionymi przez nie funkcjami;
6) przedstawia cechy budowy roślin, które umożliwiły im zasiedlenie środowisk lądowych;
7) uzasadnia, że modyfikacje organów wegetatywnych roślin są adaptacją do różnych warunków środowiska i pełnionych funkcji;
8) przedstawia znaczenie roślin dla człowieka.
Zdający:
1) wyjaśnia mechanizmy pobierania oraz transportu wody i soli mineralnych;
2) wykazuje związek zmian potencjału osmotycznego i potencjału wody z otwieraniem i zamykaniem szparek;
3) wykazuje wpływ czynników zewnętrznych (temperatura, światło, wilgotność, ruchy powietrza) na bilans wodny roślin; planuje i przeprowadza doświadczenie określające wpływ czynników zewnętrznych na intensywność transpiracji;
4) opisuje wpływ suszy fizjologicznej na bilans wodny rośliny;
5) podaje dostępne dla roślin formy wybranych makroelementów (N, S);
6) przedstawia znaczenie wybranych makro- i mikroelementów (N, S, Mg, K, P) dla roślin.
Zdający:
1) określa drogi, jakimi do liści docierają substraty fotosyntezy;
2) określa drogi, jakimi są transportowane produkty fotosyntezy;
3) przedstawia adaptacje w budowie anatomicznej roślin do wymiany gazowej;
4) przedstawia adaptacje anatomiczne i fizjologiczne roślin typu C4 i CAM do przeprowadzania fotosyntezy w określonych warunkach środowiska;
5) analizuje wpływ czynników zewnętrznych i wewnętrznych na przebieg procesu fotosyntezy; planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące wpływ temperatury i natężenia światła na intensywność fotosyntezy;
6) przedstawia udział innych organizmów (bakterie glebowe i symbiotyczne, grzyby) w pozyskiwaniu pokarmu przez rośliny.
Zdający:
1) wykazuje, porównując na podstawie schematów, przemianę pokoleń mchów, paproci, nagonasiennych i okrytonasiennych, stopniową redukcję gametofitu;
2) przedstawia budowę kwiatów roślin nasiennych;
3) wykazuje związek budowy kwiatu roślin okrytonasiennych ze sposobem ich zapylania;
4) opisuje sposób powstawania gametofitów roślin nasiennych;
5) opisuje proces zapłodnienia i powstawania nasion u roślin nasiennych oraz owoców u okrytonasiennych;
6) wykazuje związek budowy owocu ze sposobem rozprzestrzeniania się roślin okrytonasiennych.
Zdający:
1) przedstawia budowę nasiona;
2) przedstawia wpływ czynników zewnętrznych i wewnętrznych na proces kiełkowania nasion;
3) określa rolę auksyn i etylenu w procesach wzrostu i rozwoju roślin.
Zdający:
1) przedstawia nastie i tropizmy jako reakcje roślin na bodźce (światło, temperatura, grawitacja, bodźce mechaniczne i chemiczne);
2) przedstawia rolę auksyn w ruchach wzrostowych roślin; planuje i przeprowadza doświadczenie wykazujące rolę stożka wzrostu w dominacji wierzchołkowej u roślin.
Zdający:
1) rozróżnia zwierzęta dwuwarstwowe i trójwarstwowe, pierwouste i wtórouste; bezżuchwowce i żuchwowce; owodniowce i bezowodniowce; łożyskowe i bezłożyskowe; skrzelodyszne i płucodyszne; zmiennocieplne i stałocieplne; na podstawie drzewa filogenetycznego wykazuje pokrewieństwo między grupami zwierząt;
2) wymienia cechy pozwalające na rozróżnienie parzydełkowców, płazińców, nicieni, pierścienic, mięczaków i stawonogów (skorupiaków, pajęczaków i owadów);
3) wymienia cechy pozwalające na rozróżnienie ryb, płazów, gadów, ssaków i ptaków; na podstawie tych cech identyfikuje organizm jako przedstawiciela jednej z tych grup.
1. Podstawowe zasady budowy i funkcjonowania organizmu zwierzęcego.
Zdający:
1) rozpoznaje tkanki zwierzęce na schemacie, mikrofotografii, na podstawie opisu i wykazuje związek ich budowy z pełnioną funkcją;
2) przedstawia znaczenie połączeń międzykomórkowych w tkankach zwierzęcych;
3) wykazuje związek budowy narządów z pełnioną przez nie funkcją;
4) przedstawia powiązania funkcjonalne pomiędzy narządami w obrębie układu;
5) przedstawia powiązania funkcjonalne pomiędzy układami narządów w obrębie organizmu;
6) przedstawia mechanizmy warunkujące homeostazę (termoregulacja, osmoregulacja, stałość składu płynów ustrojowych, ciśnienie krwi);
7) wykazuje związek między wielkością, aktywnością życiową, temperaturą ciała, a zapotrzebowaniem energetycznym organizmu.
Zdający:
a) przedstawia adaptacje w budowie i funkcjonowaniu układów pokarmowych zwierząt do rodzaju pokarmu oraz sposobu jego pobierania,
b) rozróżnia trawienie wewnątrzkomórkowe i zewnątrzkomórkowe u zwierząt,
c) przedstawia rolę nieorganicznych i organicznych składników pokarmowych w odżywianiu człowieka, w szczególności białek pełnowartościowych i niepełnowartościowych, NNKT, błonnika, witamin,
d) przedstawia związek budowy odcinków przewodu pokarmowego człowieka z pełnioną przez nie funkcją,
e) przedstawia rolę wydzielin gruczołów i komórek gruczołowych w obróbce pokarmu,
f) przedstawia proces trawienia poszczególnych składników pokarmowych w przewodzie pokarmowym człowieka; planuje i przeprowadza doświadczenie sprawdzające warunki trawienia skrobi,
g) przedstawia proces wchłaniania poszczególnych produktów trawienia składników pokarmowych w przewodzie pokarmowym człowieka,
h) przedstawia rolę wątroby w przemianach substancji wchłoniętych w przewodzie pokarmowym,
i) przedstawia zasady racjonalnego żywienia człowieka,
j) podaje przyczyny otyłości u człowieka oraz sposoby jej profilaktyki,
k) przedstawia znaczenie badań diagnostycznych (gastroskopia, kolonoskopia, USG) w profilaktyce i leczeniu chorób układu pokarmowego, w tym raka żołądka, raka jelita grubego;
Zdający:
a) rozróżnia odporność wrodzoną (nieswoistą) i nabytą (swoistą) oraz komórkową i humoralną,
b) opisuje sposoby nabywania odporności swoistej (czynny i bierny),
c) przedstawia narządy i komórki układu odpornościowego człowieka,
d) przedstawia rolę mediatorów układu odpornościowego w reakcji odpornościowej (białka ostrej fazy, cytokiny),
e) wyjaśnia, na czym polega zgodność tkankowa i przedstawia jej znaczenie w transplantologii,
f) wyjaśnia istotę konfliktu serologicznego i przedstawia znaczenie podawania przeciwciał anty-Rh,
g) analizuje zaburzenia funkcjonowania układu odpornościowego (nadmierna i osłabiona odpowiedź immunologiczna) oraz podaje sytuacje wymagające immunosupresji (przeszczepy, alergie, choroby autoimmunologiczne);
Zdający:
a) przedstawia warunki umożliwiające i ułatwiające dyfuzję gazów przez powierzchnie wymiany gazowej,
b) wykazuje związek lokalizacji (wewnętrzna i zewnętrzna) i budowy powierzchni wymiany gazowej ze środowiskiem życia,
c) podaje przykłady narządów wymiany gazowej, wskazując grupy zwierząt, u których występują,
d) porównuje, określając tendencje ewolucyjne, budowę płuc gromad kręgowców,
e) wyjaśnia mechanizm wymiany gazowej w skrzelach, uwzględniając mechanizm przeciwprądowy,
f) wyjaśnia mechanizm wentylacji płuc u płazów, gadów, ptaków i ssaków,
g) wykazuje związek między budową i funkcją elementów układu oddechowego człowieka,
h) opisuje wymianę gazową w tkankach i płucach, uwzględniając powinowactwo hemoglobiny do tlenu w różnych warunkach pH i temperatury krwi oraz ciśnienia parcjalnego tlenu w środowisku zewnętrznym,
i) analizuje wpływ czynników zewnętrznych na funkcjonowanie układu oddechowego (tlenek węgla, pyłowe zanieczyszczenie powietrza, dym tytoniowy, smog),
j) przedstawia znaczenie badań diagnostycznych w profilaktyce chorób układu oddechowego (RTG klatki piersiowej, spirometria, bronchoskopia),
k) przedstawia rolę krwi w transporcie gazów oddechowych,
l) przedstawia rodzaje układów krążenia u zwierząt (otwarte, zamknięte) oraz wykazuje związek między budową układu krążenia i jego funkcją u poznanych grup zwierząt,
m) wykazuje związek między budową i funkcją naczyń krwionośnych,
n) porównuje, określając tendencje ewolucyjne, budowę serc gromad kręgowców,
o) przedstawia budowę serca człowieka oraz krążenie krwi w obiegu płucnym i ustrojowym,
p) przedstawia automatyzm pracy serca,
q) wykazuje związek między stylem życia i chorobami układu krążenia (miażdżyca, zawał mięśnia sercowego); przedstawia znaczenie badań diagnostycznych w profilaktyce chorób układu krążenia (EKG, pomiar ciśnienia tętniczego),
r) przedstawia funkcje elementów układu limfatycznego i rolę limfy;
Zdający:
a) wykazuje konieczność regulacji osmotycznej u zwierząt żyjących w różnych środowiskach,
b) przedstawia istotę procesu wydalania oraz wymienia substancje, które są wydalane z organizmu,
c) wykazuje związek między środowiskiem życia zwierząt i rodzajem wydalanego azotowego produktu przemiany materii,
d) przedstawia związek między budową i funkcją narządów układu moczowego człowieka,
e) przedstawia proces tworzenia moczu u człowieka oraz wyjaśnia znaczenie regulacji hormonalnej w tym procesie,
f) analizuje znaczenie badań diagnostycznych w profilaktyce chorób układu moczowego (badanie ogólne moczu);
Zdający:
a) wyjaśnia, w jaki sposób hormony steroidowe i niesteroidowe (pochodne aminokwasów i peptydowe) regulują czynności komórek docelowych,
b) podaje lokalizacje gruczołów dokrewnych człowieka i wymienia hormony przez nie produkowane,
c) wyjaśnia, w jaki sposób koordynowana jest aktywność układów hormonalnego i nerwowego (nadrzędna rola podwzgórza i przysadki),
d) wyjaśnia mechanizm sprzężenia zwrotnego ujemnego na osi podwzgórze - przysadka - gruczoł (hormony tarczycy, kory nadnerczy i gonad),
e) przedstawia antagonistyczne działanie hormonów na przykładzie regulacji poziomu glukozy i wapnia we krwi,
f) wyjaśnia rolę hormonów w reakcji na stres u człowieka,
g) przedstawia rolę hormonów w regulacji tempa metabolizmu,
h) określa skutki niedoczynności i nadczynności gruczołów dokrewnych;
Zdający:
a) wyjaśnia istotę powstawania i przewodzenia impulsu nerwowego; wykazuje związek między budową neuronu a przewodzeniem impulsu nerwowego,
b) przedstawia działanie synapsy chemicznej, uwzględniając rolę przekaźników chemicznych; podaje przykłady tych neuroprzekaźników,
c) przedstawia drogę impulsu nerwowego w łuku odruchowym,
d) porównuje rodzaje odruchów i przedstawia rolę odruchów warunkowych w procesie uczenia się,
e) przedstawia budowę i funkcje mózgu, rdzenia kręgowego i nerwów człowieka,
f) przedstawia rolę autonomicznego układu nerwowego w utrzymaniu homeostazy oraz podaje lokalizacje ośrodków tego układu,
g) wyróżnia rodzaje receptorów u zwierząt ze względu na rodzaj odbieranego bodźca,
h) wykazuje związek pomiędzy lokalizacją receptorów w organizmie człowieka a pełnioną funkcją,
i) przedstawia budowę oraz działanie oka i ucha człowieka,
j) wyjaśnia wpływ substancji psychoaktywnych, w tym dopalaczy, na funkcjonowanie organizmu,
k) przedstawia wybrane choroby układu nerwowego (depresja, choroba Alzheimera, choroba Parkinsona) oraz znaczenie ich wczesnej diagnostyki dla ograniczenia społecznych skutków tych chorób;
Zdający:
a) przedstawia związek między środowiskiem życia a sposobem poruszania się,
b) rozróżnia rodzaje ruchu zwierząt (rzęskowy, mięśniowy),
c) analizuje współdziałanie mięśni z różnymi typami szkieletu (hydrauliczny, zewnętrzny, wewnętrzny),
d) analizuje budowę szkieletu wewnętrznego (na schemacie, modelu, fotografii) jako wyraz adaptacji do środowiska i trybu życia,
e) opisuje współdziałanie mięśni, ścięgien, stawów i kości w ruchu człowieka,
f) przedstawia budowę mięśnia szkieletowego (filamenty aktynowe i miozynowe, miofibrylla, włókno mięśniowe, brzusiec mięśnia),
g) wyjaśnia, na podstawie schematu, molekularny mechanizm skurczu mięśnia,
h) przedstawia sposoby pozyskiwania ATP niezbędnego do skurczu mięśnia,
i) przedstawia antagonizm i współdziałanie mięśni w wykonywaniu ruchów,
j) rozpoznaje (na modelu, schemacie, rysunku) rodzaje połączeń kości i określa ich funkcje,
k) rozpoznaje (na modelu, schemacie, rysunku) kości szkieletu osiowego, obręczy i kończyn człowieka,
l) wyjaśnia wpływ odżywiania się (w tym suplementacji) na rozwój oraz stan kości i mięśni człowieka;
Zdający:
a) przedstawia różne rodzaje pokrycia ciała zwierząt i podaje ich funkcje,
b) wykazuje związek między budową i funkcją skóry kręgowców,
c) przedstawia przykłady sposobów regulacji temperatury ciała u zwierząt endotermicznych oraz ektotermicznych,
d) przedstawia rolę skóry w syntezie prowitaminy D; wykazuje związek nadmiernej ekspozycji na promieniowanie UV z procesem starzenia się skóry oraz zwiększonym ryzykiem wystąpienia chorób i zmian skórnych;
Zdający:
a) przedstawia istotę rozmnażania płciowego,
b) rozróżnia zapłodnienie zewnętrzne i wewnętrzne, jajorodność, jajożyworodność i żyworodność oraz podaje przykłady grup zwierząt, u których występuje,
c) wykazuje związek budowy jaja ze środowiskiem życia,
d) analizuje na podstawie schematu cykle rozwojowe zwierząt pasożytniczych; rozróżnia żywicieli pośrednich i ostatecznych,
e) porównuje przeobrażenie zupełne i niezupełne u owadów, uwzględniając rolę poczwarki w cyklu rozwojowym,
f) przedstawia rolę błon płodowych w rozwoju zarodkowym owodniowców,
g) przedstawia budowę i funkcje narządów układu rozrodczego męskiego i żeńskiego człowieka,
h) analizuje proces gametogenezy u człowieka i wskazuje podobieństwa oraz różnice w przebiegu powstawania gamet męskich i żeńskich,
i) przedstawia przebieg cyklu menstruacyjnego, z uwzględnieniem działania hormonów przysadkowych i jajnikowych w jego regulacji,
j) przedstawia rolę syntetycznych hormonów (progesteronu i estrogenów) w regulacji cyklu menstruacyjnego,
k) przedstawia przebieg ciąży z uwzględnieniem funkcji łożyska; analizuje wpływ czynników wewnętrznych i zewnętrznych na przebieg ciąży; wyjaśnia istotę i znaczenie badań prenatalnych,
l) przedstawia etapy ontogenezy człowieka, uwzględniając skutki wydłużającego się okresu starości.
Zdający:
1) przedstawia budowę wirusów jako bezkomórkowych form infekcyjnych;
2) przedstawia różnorodność morfologiczną i genetyczną wirusów;
3) wykazuje związek budowy wirusów ze sposobem infekowania komórek;
4) porównuje cykle infekcyjne wirusów (lityczny i lizogeniczny);
5) wyjaśnia mechanizm odwrotnej transkrypcji i jego znaczenie w namnażaniu retrowirusów;
6) przedstawia drogi rozprzestrzeniania się i zasady profilaktyki chorób człowieka wywoływanych przez wirusy (AIDS, schorzenia wywołane zakażeniem HPV, grypa, odra, WZW typu A, B i C);
7) przedstawia znaczenie wirusów w przyrodzie i dla człowieka.
Zdający:
1) porównuje strukturę genu organizmu prokariotycznego i eukariotycznego;
2) opisuje proces transkrypcji z uwzględnieniem roli polimerazy RNA;
3) opisuje proces obróbki potranskrypcyjnej u organizmów eukariotycznych;
4) przedstawia cechy kodu genetycznego;
5) opisuje proces translacji;
6) porównuje przebieg ekspresji informacji genetycznej w komórce prokariotycznej i eukariotycznej;
7) przedstawia istotę regulacji ekspresji genów u organizmów eukariotycznych.
Zdający:
1) zapisuje i analizuje krzyżówki (w tym krzyżówki testowe) oraz określa prawdopodobieństwo wystąpienia określonych genotypów i fenotypów oraz stosunek fenotypowy w pokoleniach potomnych, w tym cech warunkowanych przez allele wielokrotne;
2) przedstawia dziedziczenie jednogenowe, dwugenowe i wielogenowe (dominacja pełna, dominacja niepełna, kodominacja, współdziałanie dwóch lub większej liczby genów);
3) przedstawia główne założenia chromosomowej teorii dziedziczności Morgana;
4) analizuje dziedziczenie cech sprzężonych; oblicza odległość między genami; na podstawie odległości między genami określa kolejność ich ułożenia na chromosomie;
5) wyjaśnia istotę dziedziczenia pozajądrowego;
6) przedstawia determinację oraz dziedziczenie płci;
7) przedstawia dziedziczenie cech sprzężonych z płcią;
8) analizuje rodowody i na ich podstawie ustala sposób dziedziczenia danej cechy.
Zdający:
1) opisuje zmienność jako różnorodność fenotypową osobników w populacji;
2) przedstawia typy zmienności genetycznej (rekombinacyjna i mutacyjna);
3) rozróżnia ciągłą i nieciągłą zmienność cechy; wyjaśnia genetyczne podłoże tych zmienności;
4) przedstawia źródła zmienności rekombinacyjnej;
5) przedstawia rodzaje mutacji genowych oraz określa ich skutki;
6) przedstawia rodzaje aberracji chromosomowych (strukturalnych i liczbowych) oraz określa ich skutki;
7) określa na podstawie analizy rodowodu lub kariotypu podłoże genetyczne chorób człowieka (mukowiscydoza, fenyloketonuria, pląsawica Huntingtona, hemofilia, zespół Downa);
8) wykazuje związek pomiędzy narażeniem organizmu na działanie czynników mutagennych (fizycznych, chemicznych, biologicznych) a zwiększonym ryzykiem wystąpienia chorób;
9) przedstawia transformację nowotworową komórek jako następstwo mutacji w obrębie genów kodujących białka regulujące cykl komórkowy oraz odpowiedzialnych za naprawę DNA.
Zdający:
1) rozróżnia biotechnologię tradycyjną i molekularną;
2) przedstawia współczesne zastosowania metod biotechnologii tradycyjnej w przemyśle farmaceutycznym, spożywczym, rolnictwie, biodegradacji i oczyszczaniu ścieków;
3) przedstawia narzędzia wykorzystywane w biotechnologii molekularnej (enzymy: polimerazy, ligazy i enzymy restrykcyjne) i określa ich zastosowania;
4) przedstawia istotę technik stosowanych w inżynierii genetycznej (hybrydyzacja DNA, analiza restrykcyjna i elektroforeza DNA, metoda PCR);
5) przedstawia zastosowania wybranych technik inżynierii genetycznej w medycynie sądowej, kryminalistyce, diagnostyce chorób;
6) wyjaśnia, czym jest organizm transgeniczny i GMO; przedstawia sposoby otrzymywania organizmów transgenicznych;
7) przedstawia potencjalne korzyści i zagrożenia wynikające z zastosowania organizmów modyfikowanych genetycznie w rolnictwie, przemyśle, medycynie i badaniach naukowych; podaje przykłady produktów otrzymanych z wykorzystaniem modyfikowanych genetycznie organizmów;
8) przedstawia zastosowania biotechnologii molekularnej w badaniach ewolucyjnych i systematyce organizmów;
9) przedstawia sytuacje, w których zasadne jest korzystanie z poradnictwa genetycznego;
10) przedstawia szanse i zagrożenia wynikające z zastosowań biotechnologii molekularnej.
Zdający:
1) przedstawia podstawowe źródła wiedzy o mechanizmach i przebiegu ewolucji;
2) określa pokrewieństwo ewolucyjne gatunków na podstawie analizy drzewa filogenetycznego;
3) przedstawia rodzaje zmienności i wykazuje znaczenie zmienności genetycznej w procesie ewolucji;
4) wyjaśnia mechanizm działania doboru naturalnego i przedstawia jego rodzaje (stabilizujący, kierunkowy i różnicujący);
5) wykazuje, że dzięki doborowi naturalnemu organizmy zyskują nowe cechy adaptacyjne;
6) określa warunki, w jakich zachodzi dryf genetyczny;
7) przedstawia przyczyny zmian częstości alleli w populacji;
8) przedstawia założenia prawa Hardy’ego-Weinberga;
9) stosuje równanie Hardy’ego-Weinberga do obliczenia częstości alleli, genotypów i fenotypów w populacji;
10) wyjaśnia, dlaczego mimo działania doboru naturalnego w populacji ludzkiej utrzymują się allele warunkujące choroby genetyczne;
11) przedstawia gatunek jako izolowaną pulę genową;
12) przedstawia mechanizm powstawania gatunków wskutek specjacji allopatrycznej i sympatrycznej;
13) opisuje warunki, w jakich zachodzi radiacja adaptacyjna oraz ewolucja zbieżna;
14) rozpoznaje, na podstawie opisu, schematu, rysunku, konwergencję i dywergencję;
15) określa pokrewieństwo człowieka z innymi zwierzętami na podstawie analizy drzewa rodowego;
16) przedstawia podobieństwa między człowiekiem a innymi naczelnymi; przedstawia cechy odróżniające człowieka od małp człekokształtnych;
17) analizuje różnorodne źródła informacji dotyczące ewolucji człowieka i przedstawia tendencje zmian ewolucyjnych.
Zdający:
1) rozróżnia czynniki biotyczne i abiotyczne oddziałujące na organizmy;
2) przedstawia elementy niszy ekologicznej organizmu; rozróżnia niszę ekologiczną od siedliska;
3) wyjaśnia, czym jest tolerancja ekologiczna;
4) wykazuje znaczenie organizmów o wąskim zakresie tolerancji ekologicznej w bioindykacji;
5) określa środowisko życia organizmu na podstawie jego tolerancji ekologicznej na określony czynnik.
Zdający:
1) przedstawia istotę teorii metapopulacji oraz określa znaczenie migracji w przepływie genów dla przetrwania gatunku w środowisku;
2) charakteryzuje populację, określając jej cechy (liczebność, zagęszczenie, struktura przestrzenna, wiekowa i płciowa); dokonuje obserwacji cech populacji wybranego gatunku.
Zdający:
1) wyjaśnia znaczenie zależności nieantagonistycznych (mutualizm obligatoryjny i fakultatywny, komensalizm) w ekosystemie i podaje ich przykłady;
2) przedstawia skutki konkurencji wewnątrzgatunkowej i międzygatunkowej;
3) przedstawia adaptacje drapieżników, pasożytów i roślinożerców do zdobywania pokarmu;
4) przedstawia adaptacje obronne ofiar drapieżników, żywicieli pasożytów oraz zjadanych roślin;
5) określa zależności pokarmowe w ekosystemie na podstawie analizy fragmentów sieci pokarmowych; przedstawia zależności pokarmowe w biocenozie w postaci łańcuchów pokarmowych;
6) wyjaśnia przepływ energii i obieg materii w ekosystemie;
7) opisuje obieg węgla i azotu w przyrodzie, wykazując rolę różnych grup organizmów w tych obiegach.
Zdający:
1) przedstawia typy różnorodności biologicznej: genetyczną, gatunkową i ekosystemową;
2) wykazuje wpływ działalności człowieka (intensyfikacji rolnictwa, urbanizacji, industrializacji, rozwoju komunikacji i turystyki) na różnorodność biologiczną;
3) wyjaśnia znaczenie restytucji i reintrodukcji gatunków dla zachowania różnorodności biologicznej; podaje przykłady restytuowanych gatunków;
4) uzasadnia konieczność stosowania różnych form ochrony przyrody, w tym Natura 2000;
5) uzasadnia konieczność współpracy międzynarodowej (CITES, Konwencja o Różnorodności Biologicznej, Agenda 21) dla ochrony różnorodności biologicznej;
6) przedstawia istotę zrównoważonego rozwoju.
poleca:
