1) przedstawienie składu chemicznego organizmów, z podziałem na związki organiczne i nieorganiczne;
2) wymienienie
pierwiastków
biogennych
(C, H, O, N, P, S) i ich znaczenie;
wyróżnienie
makro- i mikroelementów
i znaczenie makroelementów oraz
wybranych mikroelementów (Mg, Ca, Fe, Na, K, I);
3) przedstawienie rodzajów wiązań i oddziaływań chemicznych występujących w cząsteczkach biologicznych i ich rola;
4) wyjaśnienie znaczenie wody dla organizmów, opierając się na jej właściwościach fizyczno-chemicznych;
5) ustalenie na podstawie wzorów strukturalnych i półstrukturalnych przynależności danego związku organicznego o znaczeniu biologicznym do określonej grupy związków.
1) przedstawienie
budowy
i podanie
właściwości węglowodanów;
rozróżnienie
monosacharydów (triozy, pentozy i heksozy), disacharydów i
polisacharydów;
2) przedstawienie znaczenia wybranych węglowodanów (glukoza, fruktoza, galaktoza, ryboza, deoksyryboza, sacharoza, laktoza, maltoza, skrobia, glikogen, celuloza) dla organizmów.
1) przedstawienie budowy i znaczenia tłuszczów w organizmach;
2) rozróżnienie lipidów (fosfolipidy, glikolipidy, woski i steroidy, w tym cholesterol), podanie ich właściwości i znaczenia.
1) opisanie budowy aminokwasów (wzór ogólny, grupy funkcyjne);
2) przedstawienie za pomocą rysunku powstawania wiązania peptydowego;
3) wyróżnienie peptydów (oligopeptydy, polipeptydy), białek prostych i białek złożonych;
4) przedstawienie biologicznej roli białek;
5) opisanie struktury 1-, 2-, 3- i 4-rzędowej białek;
6) scharakteryzowanie wybranej grupy białek (albuminy, globuliny, histony, metaloproteiny);
7) określenie właściwości fizycznych białek, w tym zjawiska: koagulacji i denaturacji.
1) wskazanie poszczególnych elementów komórki na schemacie, rysunku lub zdjęciu mikroskopowym, przedstawienie podobieństwa i różnic między komórką prokariotyczną a eukariotyczną oraz między komórką roślinną, grzybową i zwierzęcą;
2) opisanie błony komórki, wskazując na związek między budową a funkcją pełnioną przez błony;
3) wyjaśnienie przebiegu plazmolizy w komórkach roślinnych, odwołując się do zjawiska osmozy;
4) opisanie budowy i funkcji mitochondriów i chloroplastów, podanie argumentów na rzecz ich endosymbiotycznego pochodzenia;
5) wyjaśnienie roli wakuoli, rybosomów, siateczki śródplazmatycznej (gładkiej i szorstkiej), aparatu Golgiego, lizosomów i peroksysomów w przemianie materii komórki;
6) wymienienie przykładów grup organizmów charakteryzujących się obecnością ściany komórkowej oraz omówienie związku między jej budową a funkcją;
7) opisanie sposobu poruszania się komórek i wykazanie roli cytoszkieletu w ruchu komórek i transporcie wewnątrzkomórkowym;
8) wykazanie znaczenia połączeń międzykomórkowych u organizmów wielokomórkowych.
1) podanie charakterystycznej cechy budowy enzymu białkowego;
2) opisanie przebiegu katalizy enzymatycznej;
3) wyjaśnienie, na czym polega swoistość enzymów; określenie czynników warunkujących ich aktywność (temperatura, pH, stężenie soli, obecność inhibitorów lub aktywatorów);
4) podanie przykładów różnych sposobów regulacji aktywności enzymów w komórce (inhibicja kompetycyjna i niekompetycyjna, fosforylacja/defosforylacja, aktywacja proenzymów);
5) wskazanie możliwości pełnienia funkcji enzymatycznych przez cząsteczki RNA.
1) wyjaśnienie na przykładach pojęcia: „szlak metaboliczny", „cykl przemian metabolicznych";
2) porównanie anabolizmu i katabolizmu, wskazanie powiązania między nimi;
3) scharakteryzowanie związków wysokoenergetycznych na przykładzie ATP;
4) porównanie zasadniczych przemian metabolicznych komórki zwierzęcej i roślinnej;
5) wskazanie substratów i produktów głównych szlaków i cykli metabolicznych (fotosynteza, etapy oddychania tlenowego, oddychanie beztlenowe, glikoliza, glukoneogeneza, rozkład kwasów tłuszczowych, synteza kwasów tłuszczowych, cykl mocznikowy).
1) wymienienie związków, które są głównym źródłem energii w komórce;
2) wyjaśnienie różnic między oddychaniem tlenowym a fermentacją, porównanie ich bilansu energetycznego;
3) opisanie na podstawie schematów przebiegu glikolizy, dekarboksylacji oksydacyjnej pirogronianu, cyklu Krebsa i łańcucha oddechowego; podanie miejsca zachodzenia tych procesów w komórce;
4) wyjaśnienie zasady działania łańcucha oddechowego i mechanizmu syntezy ATP.
1) przedstawienie procesu fotosyntezy i jego znaczenia na Ziemi;
2) określenie roli najważniejszych barwników biorących udział w fotosyntezie;
3) na podstawie schematu analiza przebiegu zależnej od światła fazy fotosyntezy, przedstawienie funkcji obu fotosystemów i wyjaśnienie, w jaki sposób powstają NADPH i ATP;
4) opisanie etapów cyklu Calvina i wskazanie ich na schemacie, określenie bilansu tego cyklu.
1) rozróżnienie (na schemacie) grup mono-, para- i polifiletycznych;
2) porządkowanie hierarchiczne - podstawowe rangi taksonomiczne;
3) przedstawienie związku między filogenezą organizmów a ich klasyfikacją;
4) przedstawienie na podstawie klasyfikacji określonej grupy organizmów jej uproszczonego drzewa filogenetycznego;
5) oznaczenie organizmów za pomocą klucza;
6) opracowanie prostego dychotomicznego klucza do oznaczania określonej grupy organizmów lub obiektów.
1) omówienie podstawowych elementów budowy wirionu i wykazanie, że jest ona ściśle związana z przystosowaniem się do skrajnego pasożytnictwa;
2) opisanie cyklu życiowego bakteriofaga (lityczny i lizogeniczny) oraz wirusa zwierzęcego zachodzącego bez lizy komórki;
3) wyjaśnienie, co to są retrowirusy i podanie ich przykładów;
4) wymienienie najważniejszych chorób wirusowych człowieka (WZW typu A, B i C, AIDS, zakażenie HPV, grypa, odra, świnka, różyczka, ospa wietrzna, polio, wścieklizna) i określenie drogi zakażenia wirusami oraz przedstawienie podstawowych zasad profilaktyki chorób wirusowych.
1) przedstawienie różnorodności bakterii pod względem budowy komórki, zdolności do przemieszczania się, trybu życia i sposobu odżywiania się (fototrofizm, chemotrofizm, heterotrofizm);
2) przedstawienie charakterystycznych cech sinic jako bakterii prowadzących fotosyntezę oksygeniczną (tlenową) oraz zdolnych do asymilacji azotu atmosferycznego;
3) wyjaśnienie, w jaki sposób bakterie mogą przekazywać sobie informację genetyczną w procesie koniugacji;
4) przedstawienie roli bakterii w życiu człowieka i w przyrodzie (przede wszystkim w rozkładzie materii organicznej oraz w krążeniu azotu);
5) wymienienie najważniejszych chorób bakteryjnych człowieka (gruźlica, czerwonka bakteryjna, dur brzuszny, cholera, wąglik, borelioza, tężec), przedstawienie drogi zakażenia bakteriami oraz przedstawienie podstawowych zasad profilaktyki chorób bakteryjnych.
1) przedstawienie sposobów poruszania się protistów jednokomórkowych i wskazanie odpowiednich organelli (struktur) lub mechanizmów umożliwiających ruch;
2) przedstawienie różnorodności sposobów odżywiania się protistów, wskazując na związek z ich budową i trybem życia;
3) rozróżnienie najważniejszych grup glonów (brunatnice, okrzemki, bruzdnice, krasnorosty, zielenice) na podstawie cech charakterystycznych i przedstawienie roli glonów w ekosystemach wodnych jako producentów materii organicznej;
4) wymienienie najważniejszych protistów wywołujących choroby człowieka (malaria, rzęsistkowica, lamblioza, toksoplazmoza, czerwonka pełzakowa), przedstawienie drogi zarażenia oraz przedstawienie podstawowych zasad profilaktyki chorób wywoływanych przez protisty.
1) porównanie warunków życia roślin w wodzie i na lądzie oraz wskazanie cech roślin, które umożliwiły im opanowanie środowiska lądowego;
2) wskazanie cech charakterystycznych mszaków, widłaków, skrzypów, paproci oraz roślin nago- i okrytonasiennych, opisanie zróżnicowania budowy ich ciała, wskazując poszczególne organy i określając ich funkcje;
3) porównanie przemiany pokoleń (i faz jądrowych) mszaków, widłaków, skrzypów, paproci oraz roślin nago- i okrytonasiennych, wskazując na stopniową redukcję pokolenia gametofitu w trakcie ewolucji na lądzie;
4) rozpoznanie przedstawicieli rodzimych gatunków iglastych;
5) rozróżnienie roślin jednoliściennych od dwuliściennych, wskazując ich cechy charakterystyczne (cechy liścia i kwiatu, system korzeniowy, budowa anatomiczna korzenia i pędu);
6) podanie przykładów znaczenia roślin w życiu człowieka (np. rośliny jadalne, trujące, przemysłowe, lecznicze).
1) przedstawienie charakterystycznych cech budowy tkanek roślinnych (twórczej, okrywającej, miękiszowej, wzmacniającej, przewodzącej), identyfikacja ich na rysunku (schemacie, preparacie mikroskopowym, fotografii itp.), określenie związku ich budowy z pełnioną funkcją;
2) analiza budowy morfologicznej rośliny okrytonasiennej, rozróżnienie poszczególnych organów i określenie ich funkcji;
3) analiza budowy anatomicznej organów roślinnych: pierwotnej i wtórnej budowy korzenia i łodygi rośliny dwuliściennej, pierwotnej budowy łodygi rośliny jednoliściennej, budowy liścia, określenie związku ich budowy z pełnioną funkcją;
4) opisanie modyfikacji organów roślin (korzeni, liści, łodygi) jako adaptacji do bytowania w określonych warunkach środowiska;
5) wyróżnienie form ekologicznych roślin w zależności od dostępności wody i światła w środowisku.
1) wskazanie głównych makro- i mikroelementów (C, H, O, N, S, P, K, Mg) oraz określenie ich źródła dla roślin;
2) określenie sposobu pobierania wody i soli mineralnych oraz mechanizmów transportu wody (potencjał wody, transpiracja, siła ssąca liści, kohezja, adhezja, parcie korzeniowe);
3) przedstawienie warunków wymiany gazowej u roślin, wskazanie odpowiednich adaptacji w ich budowie anatomicznej;
4) wskazanie drogi, jakimi do liści docierają substraty fotosyntezy i jakimi produkty fotosyntezy rozchodzą się w roślinie.
1) podanie podstawowych cech zalążka i nasienia oraz wykazanie ich znaczenie adaptacyjnego do życia na lądzie;
2) opisanie budowy kwiatu okrytonasiennych, przedstawienie jej różnorodności i wykazanie, że jest ona związana ze sposobami zapylania;
3) przedstawienie powstawania gametofitów męskiego i żeńskiego, zapłodnienia komórki jajowej oraz rozwoju i kiełkowania nasienia u rośliny okrytonasiennej;
4) opisanie podstawowych sposobów rozsiewania się nasion (z udziałem wiatru, wody i zwierząt), wskazując odpowiednie adaptacje w budowie owocu;
5) opisanie sposobu rozmnażania wegetatywnego.
1) przedstawienie podstawowych sposobów reakcji roślin na bodźce (ruchy tropiczne i nastyczne); podanie ich przykładów (fototropizm, geotro- pizm, sejsmonastia, nyktynastia);
2) przedstawienie roli hormonów roślinnych w funkcjonowaniu rośliny, w tym w reakcjach tropicznych;
3) wyjaśnienie zjawiska fotoperiodyzmu.
1) podanie podstawowych cech grzybów odróżniających je od innych organizmów;
2) wymienienie cech grzybów, które są przystosowaniem do heterotroficznego trybu życia w środowisku lądowym;
3) wymienienie cech pozwalających na odróżnienie sprzężniowców, workowców i podstawczaków;
4) przedstawienie związków symbiotycznych, w które wchodzą grzyby (w tym mikoryzę);
5) przedstawienie budowy i trybu życia grzybów porostowych; określenie ich znaczenie jako organizmów wskaźnikowych;
6) określenie roli grzybów w przyrodzie, przede wszystkim jako destruentów materii organicznej;
7) przedstawienie znaczenia grzybów w gospodarce, podając przykłady wykorzystywania grzybów, jak i straty przez nie wywoływane;
8) przedstawienie podstawowych zasad profilaktyki chorób człowieka wywoływanych przez grzyby.
1) przedstawienie budowy i trybu życia gąbek;
2) wymienienie cech pozwalających na rozróżnienie parzydełkowców, płazińców, nicieni, pierścienic, stawonogów, mięczaków i szkarłupni;
3) przedstawienie budowy, czynności życiowych i trybu życia parzydełkowców, określenie ich roli w przyrodzie;
4) porównanie cech płazińców wolno żyjących i pasożytniczych w powiązaniu z ich trybem życia;
5) na podstawie schematów opisanie przykładowych cykli rozwojowych: tasiemca - tasiemiec nieuzbrojony, nicieni pasożytniczych - glista ludzka, włosień; wymienienie żywicieli pośrednich i ostatecznych oraz wskazanie sposobów ich zarażenia wyżej wymienionymi pasożytami;
6) wymienienie najczęściej występujących płazińców i nicieni pasożytniczych, których żywicielem może być człowiek, podanie sposobów zapobiegania szerzeniu się ich inwazji;
7) rozróżnienie wieloszczetów, skąposzczetów i pijawek; przedstawienie znaczenia pierścienic w przyrodzie i dla człowieka;
8) wymienienie wspólnych cech stawonogów, podkreślając te, które zadecydowały o sukcesie ewolucyjnym tej grupy zwierząt;
9) rozróżnienie skorupiaków, pajęczaków, wiji i owadów oraz porównanie środowiska życia, budowy i czynności życiowych tych grup;
10) porównanie przeobrażenia zupełnego i niezupełnego owadów;
11) przedstawienie znaczenia stawonogów w przyrodzie i życiu człowieka;
12) porównanie budowy i czynności życiowych ślimaków, małżów i głowonogów, rozpoznanie typowych przedstawicieli tych grup;
13) przedstawienie znaczenie mięczaków w przyrodzie i dla człowieka;
14) wymienienie charakterystycznych cech strunowców na przykładzie lancetnika.
1) wymienienie cech charakterystycznych ryb, płazów, gadów, ptaków i ssaków w powiązaniu ze środowiskiem i trybem życia;
2) opisanie przebiegu czynności życiowych, w tym rozmnażania się i rozwoju ryb, płazów, gadów, ptaków i ssaków;
3) dokonanie przeglądu ryb, płazów, gadów, ptaków i ssaków, z uwzględnieniem gatunków pospolitych i podlegających ochronie w Polsce;
4) na podstawie charakterystycznych cech umiejętność zaliczenia kręgowców do odpowiednich gromad, a ssaków odpowiednio do stekowców, torbaczy lub łożyskowców;
5) przedstawienie znaczenia kręgowców w przyrodzie i życiu człowieka.
1) przedstawienie zależności między trybem życia zwierzęcia (wolno żyjący lub osiadły) a budową ciała, w tym symetrią;
2) opisanie różnych rodzajów powłok ciała zwierząt;
3) analiza roli i współdziałania układu mięśniowego i różnych typów szkieletu (wewnętrznego, zewnętrznego, hydraulicznego) podczas ruchu zwierząt;
4) wymienienie rodzajów zmysłów występujących u zwierząt, wymienienie odbieranych bodźców, określenie odbierających je receptorów i przedstawienie ich funkcji;
5) rozróżnienie oczu prostych od złożonych;
6) wykazanie związku między rozwojem układu nerwowego a złożonością budowy zwierzęcia; przedstawienie etapów ewolucji ośrodkowego układu nerwowego u kręgowców;
7) podanie przykładów regulacji hormonalnej u zwierząt na przykładzie przeobrażenia u owadów;
8) podanie różnic między układami pokarmowymi zwierząt w zależności od rodzaju pobieranego pokarmu;
9) opisanie roli organizmów symbiotycznych w przewodach pokarmowych zwierząt (na przykładzie przeżuwaczy i człowieka);
10) wyjaśnienie roli płynów ciała krążących w ciele zwierzęcia;
11) wykazanie związku między budową układu krwionośnego a jego funkcją u poznanych grup zwierząt;
12) wykazanie znaczenia barwników oddechowych i podanie ich przykładów u różnych zwierząt;
13) na przykładzie poznanych zwierząt określenie sposobów wymiany gazowej i wymienienie służących im narządów (układów);
14) wyjaśnienie istoty procesu wydalania oraz wskazanie substancji, które są wydalane z organizmów różnych zwierząt, w powiązaniu ze środowiskiem ich życia;
15) podanie przykładów różnych typów narządów wydalniczych zwierząt;
16) wymienienie typów rozmnażania bezpłciowego i podanie grupy zwierząt, u których może ono zachodzić;
17) podanie różnic między zapłodnieniem zewnętrznym a wewnętrznym, rozróżnienie jajorodności, jajożyworodności i żyworodności i wymienienie grup, u których takie typy rozmnażania występują;
18) przedstawienie podstawowych etapów rozwoju zarodka, wymienienie listków zarodkowych, wyróżnienie zwierząt pierwo- i wtóroustnych;
19) rozróżnienie rozwoju prostego (bezpośredniego) od złożonego (pośredniego), podając odpowiednie przykłady;
20) przedstawienie roli błon płodowych w rozwoju zarodka kręgowców lądowych.
1) rozpoznanie (na ilustracji, rysunku, według opisu itd.) tkanki budującej ciało człowieka oraz podanie jej funkcji i lokalizacji w organizmie człowieka;
2) przedstawienie układów narządów człowieka oraz określenie ich podstawowych funkcji, wykazanie cech budowy narządów będących ich adaptacją do pełnionych funkcji;
3) przedstawienie powiązania strukturalnego i funkcjonalnego między narządami w obrębie poszczególnych układów oraz między układami.
1) przedstawienie mechanizmów i narządów odpowiedzialnych za utrzymanie wybranych parametrów środowiska wewnętrznego na określonym poziomie (wyjaśnienie regulacji stałej temperatury ciała, roli stałości składu płynów ustrojowych, np. stężenia glukozy we krwi, stałości ciśnienia krwi);
2) określenie czynników wpływających na zaburzenie homeostazy organizmu (stres, szkodliwe substancje, w tym narkotyki, nadużywanie leków i niektórych używek, biologiczne czynniki chorobotwórcze);
3) wymienienie przyczyn schorzeń poszczególnych układów (pokarmowy, oddechowy, krwionośny, nerwowy, narządy zmysłów) i przedstawienie zasad profilaktyki w tym zakresie.
1) analiza budowy szkieletu człowieka;
2) analiza budowy różnych połączeń kości (stawy, szwy, chrząstkozrosty) pod względem pełnionej funkcji oraz wymienienie ich przykładów;
3) przedstawienie antagonizmu pracy mięśni szkieletowych;
4) porównanie budowy i działania mięśni gładkich, poprzecznie prążkowanych szkieletowych oraz mięśnia sercowego;
5) wymienienie głównych grup mięśni człowieka oraz określenie czynników wpływających na prawidłowy rozwój muskulatury ciała;
6) przedstawienie budowy i wyjaśnienie mechanizmu skurczu sarkomeru;
7) analiza procesów pozyskiwania energii w mięśniach (rola fosfokreatyny, oddychanie beztlenowe, rola mioglobiny, oddychanie tlenowe) i wyjaśnienie mechanizmu powstawania deficytu tlenowego;
8) analiza związku pomiędzy systematyczną aktywnością fizyczną a gęstością masy kostnej i prawidłowym stanem układu ruchu.
1) omówienie budowy poszczególnych elementów układu pokarmowego oraz przedstawienie związku pomiędzy budową a pełnioną funkcją;
2) podanie źródeł, funkcji i wyjaśnienie znaczenia składników pokarmowych dla prawidłowego rozwoju i funkcjonowania organizmu ze szczególnym uwzględnieniem roli witamin, soli mineralnych, aminokwasów egzogennych, nienasyconych kwasów tłuszczowych i błonnika;
3) przedstawienie i porównanie procesu trawienia, wchłaniania i transportu białek, cukrów i tłuszczów;
4) analiza potrzeb energetycznych organizmów oraz porównanie (porządkowanie) wybranych form aktywności fizycznej pod względem zapotrzebowania na energię;
5) analiza związku pomiędzy dietą i trybem życia a stanem zdrowia (otyłość i jej następstwa zdrowotne, cukrzyca, anoreksja, bulimia).
1) opisanie budowy i funkcji narządów wchodzących w skład układu oddechowego;
2) wyjaśnienie znaczenia oddychania tlenowego dla organizmu;
3) przedstawienie mechanizmu wymiany gazowej w tkankach i w płucach oraz określenie roli klatki piersiowej i przepony w tym procesie;
4) określenie roli krwi w transporcie tlenu i dwutlenku węgla;
5) analiza wpływu czynników zewnętrznych na stan i funkcjonowanie układu oddechowego (alergie, bierne i czynne palenie tytoniu, pyłowe zanieczyszczenia powietrza).
1) scharakteryzowanie budowy serca i naczyń krwionośnych, wskazanie ich cech adaptacyjnych do pełnionych funkcji;
2) wykazanie współdziałania układu krwionośnego z innymi układami (limfatycznym, pokarmowym, wydalniczym, dokrewnym);
3) przedstawienie krążenia krwi w obiegu płucnym i ustrojowym (z uwzględnieniem przystosowania w budowie naczyń krwionośnych i występowania różnych rodzajów sieci naczyń włosowatych);
4) scharakteryzowanie funkcji poszczególnych składników krwi (krwinki, płytki, przeciwciała);
5) przedstawienie głównych grup krwi w układzie AB0 oraz czynnik Rh;
6) analiza związku pomiędzy dietą i trybem życia a stanem i funkcjonowaniem układu krwionośnego (miażdżyca, zawał serca, żylaki).
1) opisanie elementów układu odpornościowego człowieka;
2) przedstawienie reakcji odpornościowej humoralnej i komórkowej, swoistej i nieswoistej;
3) wyjaśnienie, co to jest konflikt serologiczny i zgodność tkankowa;
4) przedstawienie immunologicznego podłoża alergii, wymienienie najczęstszych alergenów (roztocza, pyłki, arachidy itd.);
5) opisanie sytuacji, w których występuje niedobór odporności (immunosupresja po przeszczepach, AIDS itd.), i przedstawienie związanego z tym zagrożenia;
6) wyjaśnienie, co to są choroby autoimmunizacyjne, podanie przykładów takich chorób.
1) wyjaśnienie istoty procesu wydalania oraz wymienienie substancji, które są wydalane z organizmu człowieka;
2) przedstawienie budowy i funkcji poszczególnych narządów układu wydalniczego (nerki, moczowody, pęcherz moczowy, cewka moczowa);
3) wykazanie związku między budową nerki a pełnioną funkcją;
4) przedstawienie sposobu funkcjonowania nefronu oraz porównanie składników moczu pierwotnego i ostatecznego;
5) wyjaśnienie, na czym polega niewydolność nerek i na czym polega dializa.
1) opisanie budowy i funkcji mózgu, rdzenia kręgowego i nerwów;
2) przedstawienie roli układu autonomicznego współczulnego i przywspółczulnego;
3) przedstawienie istoty procesu powstawania i przewodzenia impulsu nerwowego;
4) wymienienie przykładów i opisanie roli przekaźników nerwowych w komunikacji w układzie nerwowym;
5) opisanie łuku odruchowego oraz wymienienie rodzajów odruchów i przedstawienie roli odruchów warunkowych w procesie uczenia się;
6) wykazanie kontrolno-integracyjnej roli mózgu, z uwzględnieniem funkcji jego części: kory, poszczególnych płatów, hipokampu;
7) przedstawienie lokalizacji i roli ośrodków korowych;
8) przedstawienie biologicznego znaczenia snu.
1) klasyfikacja receptorów ze względu na rodzaj bodźca, przedstawienie ich funkcji oraz przedstawienie lokalizacji receptorów w organizmie człowieka;
2) przedstawienie budowy oka i ucha oraz wyjaśnienie sposobu ich działania (omawianie drogi bodźca);
3) przedstawienie budowy i określenie roli błędnika, zmysłu smaku i węchu;
4) przedstawienie podstawowych zasad higieny narządu wzroku i słuchu.
1) opisanie budowy skóry i wykazanie zależności pomiędzy budową a funkcjami skóry (ochronna, termoregulacyjna, wydzielnicza, zmysłowa);
2) przedstawienie podstawowych zasad profilaktyki chorób skóry (trądzik, kontrola zmian skórnych, wpływ promieniowania UV na stan skóry i rozwój chorób nowotworowych skóry).
1) klasyfikacja hormonów według kryterium budowy chemicznej oraz przedstawienie wpływu hormonów peptydowych i sterydowych na komórki docelowe;
2) wymienienie gruczołów dokrewnych, podanie ich lokalizacji i przedstawienie ich roli w regulacji procesów życiowych;
3) wyjaśnienie mechanizmów homeostazy (w tym mechanizmu sprzężenia zwrotnego ujemnego) i ilustracja przykładami wpływu hormonów na jej utrzymanie;
4) wykazanie nadrzędnej roli podwzgórza i przysadki mózgowej w regulacji hormonalnej (opisanie mechanizmu sprzężenia zwrotnego między przysadką mózgową a gruczołem podległym na przykładzie tarczycy);
5) wyjaśnienie mechanizmu antagonistycznego działania niektórych hormonów na przykładzie insuliny i glukagonu oraz kalcytoniny i parathormonu;
6) wyjaśnienie działania adrenaliny i podanie przykładów sytuacji, w których jest ona wydzielana;
7) analiza działania hormonów odpowiedzialnych za dojrzewanie i rozród człowieka;
8) podanie przykładów hormonów tkankowych (gastryna, erytropoetyna) i ich roli w organizmie.
1) scharakteryzowanie przebiegu dojrzewania fizycznego człowieka;
2) przedstawienie budowy i funkcji żeńskich i męskich narządów płciowych;
3) analiza przebiegu procesu spermatogenezy i oogenezy;
4) przedstawienie przebiegu cyklu menstruacyjnego;
5) przedstawienie fizjologii zapłodnienia.
1) opisanie metody wykorzystywanej w planowaniu rodziny;
2) wyjaśnienie istoty badań prenatalnych oraz podanie przykładów sytuacji, w których warto z nich skorzystać;
3) opisanie przebiegu kolejnych faz rozwoju zarodka i płodu, z uwzględnieniem roli łożyska, oraz wyjaśnienie wpływu różnych czynników na prawidłowy przebieg ciąży;
4) przedstawienie etapów ontogenezy człowieka (od narodzin po starość).
1) przedstawienie budowy nukleotydów;
2) przedstawienie struktury podwójnej helisy i określenie roli wiązań wodorowych w jej utrzymaniu;
3) wykazanie
roli
podwójnej helisy w replikacji DNA oraz określenie
polimerazy
DNA jako enzymu
odpowiedzialnego
za replikację;
uzasadnienie
znaczenia
sposobu syntezy DNA (replikacji semikonserwatywnej) dla dziedziczenia
informacji;
4) opisanie i porównanie struktury i funkcji cząsteczek DNA i RNA;
5) przedstawienie podstawowych rodzajów RNA występujących w komórce (mRNA, rRNA i tRNA) oraz określenie ich roli.
1) przedstawienie organizacji DNA w genomie (helisa, nukleosom, chromatyda, chromosom);
2) opisanie cyklu komórkowego, wymienienie etapu, w którym zachodzi replikacja DNA, uzasadnienie konieczności podwojenia ilości DNA przed podziałem komórki;
3) opisanie budowy chromosomu (metafazowego), podanie podstawowych cech kariotypu organizmu diploidalnego;
4) podanie różnicy między podziałem mitotycznym a mejotycznym i wyjaśnienie biologicznego znaczenia obu typów podziału;
5) analiza nowotworów jako efektu mutacji zaburzających regulację cyklu komórkowego.
1) wyjaśnienie sposobu kodowania porządku aminokwasów w białku za pomocą kolejności nukleotydów w DNA, posługiwanie się tabelą kodu genetycznego;
2) przedstawienie poszczególnych etapów prowadzących od DNA do białka (transkrypcja, translacja), uwzględniając rolę poszczególnych typów RNA oraz rybosomów;
3) przedstawienie proceu potranskrypcyjnej obróbki RNA u organizmów eukariotycznych;
4) przedstawienie potranslacyjnej modyfikacji białek (fosforylacja, glikozylacja);
5) porównanie struktury genomu prokariotycznego i eukariotycznego.
1) przedstawienie teorii operonu;
2) wyjaśnienie, na czym polega kontrola negatywna i pozytywna w operonie;
3) przedstawienie sposobu regulacji działania genów u organizmów eukariotycznych.
1) wyjaśnienie i stosowanie podstawowych pojęć genetyki klasycznej (allel, allel dominujący, allel recesywny, locus, homozygota, heterozygota, genotyp, fenotyp);
2) przedstawienie i stosowanie prawa Mendla;
3) zapis i analiza krzyżówki jednogenowej i dwugenowej (z dominacją zupełną i niezupełną oraz allelami wielokrotnymi, posługując się szachownicą Punnetta) oraz określenie prawdopodobieństwa wystąpienia poszczególnych genotypów i fenotypów w pokoleniach potomnych;
4) opis sprzężenia genów (w tym sprzężenia z płcią) i przedstawienie sposobów ich mapowania na chromosomie;
5) przedstawienie sposobu dziedziczenia płci u człowieka, analiza drzew rodowych, w tym dotyczących występowania chorób genetycznych człowieka;
6) podanie przykładów cech (nieciągłych) dziedziczących się zgodnie z prawami Mendla.
1) określenie źródła zmienności genetycznej (mutacje, rekombinacja);
2) przedstawienie związku między rodzajem zmienności cechy (zmienność nieciągła lub ciągła) a sposobem determinacji genetycznej (jedno locus lub wiele genów);
3) przedstawienie zjawiska plejotropii;
4) podanie przykładów zachodzenia rekombinacji genetycznej (mejoza);
5) rozróżnianie mutacji genowych: punktowe, delecje i insercje i określenie ich możliwych skutków;
6) definicja mutacji chromosomowych i określenie ich możliwych skutków.
1) podanie przykładów chorób genetycznych człowieka wywołanych przez mutacje genowe (mukowiscydoza, fenyloketonuria, hemofilia, ślepota na barwy, choroba Huntingtona);
2) podanie przykładów chorób genetycznych wywoływanych przez mutacje chromosomowe i określenie tych mutacji (zespoły Downa, Turnera i Klinefeltera).
1) przedstawienie najważniejszych typów enzymów stosowanych w inżynierii genetycznej (enzymy restrykcyjne, ligazy, polimerazy DNA);
2) przedstawienie istoty procedur inżynierii genetycznej (izolacji i wprowadzania obcego genu do organizmu);
3) przedstawienie zasady metody PCR (łańcuchowej reakcji polimerazy) i jej zastosowanie;
4) przedstawienie sposobów oraz celów otrzymywania transgenicznych bakterii, roślin i zwierząt;
5) przedstawienie procedury i celów doświadczalnego klonowania organizmów, w tym ssaków;
6) przedstawienie sposobów i celów otrzymywania komórek macierzystych;
7) przedstawienie różnorodnego zastosowania metod genetycznych, m.in. w kryminalistyce i sądownictwie, diagnostyce medycznej i badaniach ewolucyjnych;
8) dyskusja nad problemami etycznymi związanymi z rozwojem inżynierii genetycznej i biotechnologii, w tym przedstawienie kontrowersji towarzyszących badaniom nad klonowaniem terapeutycznym człowieka i formułowanie własnej opinii na ten temat;
9) przedstawienie perspektywy zastosowania terapii genowej;
10) przedstawienie projektu poznania genomu ludzkiego i jego konsekwencji dla medycyny, zdrowia, ubezpieczeń zdrowotnych.
1) przedstawienie podstawowych elementów niszy ekologicznej organizmu, rozróżniając zakres tolerancji organizmu względem warunków (czynników) środowiska oraz zbiór niezbędnych mu zasobów;
2) określenie środowiska życia organizmu, mając podany jego zakres tolerancji na określone czynniki (np. temperaturę, wilgotność, stężenie tlenków siarki w powietrzu);
3) przedstawienie roli organizmów o wąskim zakresie tolerancji na czynniki środowiska w monitorowaniu jego zmian, zwłaszcza powodowanych przez działalność człowieka, podanie przykładów takich organizmów wskaźnikowych.
1) wyróżnienie populacji lokalnej gatunku, określając jej przykładowe granice oraz wskazując związki między jej członkami;
2) przewidywanie zmiany liczebności populacji, dysponując danymi o jej aktualnej liczebności, rozrodczości, śmiertelności oraz migracjach osobników;
3) analiza struktury wiekowej i przestrzennej populacji określonego gatunku;
4) przedstawienie przyczyny konkurencji wewnątrzgatunkowej i przewidywanie jej skutków.
1) przedstawienie źródła konkurencji międzygatunkowej, jakim jest korzystanie przez różne organizmy z tych samych zasobów środowiska;
2) przedstawienie skutków konkurencji międzygatunkowej w postaci zawężenia się nisz ekologicznych konkurentów lub wypierania jednego gatunku z części jego areału przez drugi;
3) przedstawienie podobieństwa i różnic między drapieżnictwem, roślinożernością i pasożytnictwem;
4) wymienienie czynników sprzyjających rozprzestrzenianiu się pasożytów (patogenów);
5) wyjaśnienie zmiany liczebności populacji zjadanego i zjadającego na zasadzie ujemnego sprzężenia zwrotnego;
6) przedstawienie
skutków
presji populacji zjadającego (drapieżnika, roślinożercy lub
pasożyta) na populację zjadanego, jakim jest zmniejszenie
konkurencji wśród zjadanych;
przedstawienie
znaczenia
tego zjawiska dla zachowania różnorodności gatunkowej;
7) wykazanie roli zależności mutualistycznych (fakultatywnych i obligatoryjnych jedno- lub obustronnie) w przyrodzie, posługując się uprzednio poznanymi przykładami (porosty, mikoryza, współżycie korzeni roślin z bakteriami wiążącymi azot, przenoszenie pyłku roślin przez zwierzęta odżywiające się nektarem itd.);
8) podanie przykładów komensalizmu.
1) przedstawienie roli organizmów tworzących biocenozę w kształtowaniu biotopu (proces glebotwórczy, mikroklimat);
2) na przykładzie lasu wykazanie, że zróżnicowana struktura przestrzenna ekosystemu zależy zarówno od czynników fizykochemicznych (zmienność środowiska w skali lokalnej), jak i biotycznych (tworzących go gatunków - np. warstwy lasu);
3) określenie roli zależności pokarmowych w ekosystemie, przedstawienie je w postaci łańcuchów i sieci pokarmowych, analiza przedstawionych (w postaci schematu, opisu itd.) sieci i łańcuchów pokarmowych;
4) przewidywanie na podstawie danych o strukturze pokarmowej dwóch ekosystemów (oraz wiedzy o dynamice populacji zjadających i zjadanych), który z nich może być bardziej podatny na gradacje (masowe pojawy) roślinożerców.
1) wyróżnienie poziomów troficznych producentów i konsumentów materii organicznej, a wśród tych ostatnich - roślinożerców, drapieżców (kolejnych rzędów) oraz destruentów;
2) wyjaśnienie, dlaczego wykres ilustrujący ilość energii przepływającej przez poziomy troficzne od roślin do drapieżców ostatniego rzędu ma postać piramidy;
3) wykazanie roli, jaką w krążeniu materii odgrywają różne organizmy odżywiające się szczątkami innych organizmów;
4) opisanie obiegu węgla w przyrodzie, wskazanie głównego źródła jego dopływu i odpływu;
5) opisanie obiegu azotu w przyrodzie, określenie roli różnych grup bakterii w obiegu tego pierwiastka.
1) wymienienie głównych czynników geograficznych kształtujących różnorodność gatunkową i ekosystemową Ziemi (klimat, ukształtowanie powierzchni), podanie przykładów miejsc charakteryzujących się szczególnym bogactwem gatunkowym;
2) przedstawienie
wpływu
zlodowaceń na rozmieszczenie gatunków (rola ostoi w przetrwaniu
gatunków w trakcie zlodowaceń, gatunki reliktowe jako świadectwo
przemian świata żywego);
podanie
przykładów reliktów;
3) wyjaśnienie rozmieszczenia biomów na kuli ziemskiej, odwołując się do zróżnicowania czynników klimatycznych;
4) przedstawienie wpływu człowieka na różnorodność biologiczną, podanie przykładów tego wpływu (zagrożenie gatunków rodzimych, introdukcja gatunków obcych);
5) uzasadnienie konieczności zachowania starych odmian roślin uprawnych i ras zwierząt hodowlanych jako części różnorodności biologicznej;
6) uzasadnienie konieczności stosowania ochrony czynnej dla zachowania wybranych gatunków i ekosystemów.
1) przedstawienie podstawowych źródeł wiedzy o mechanizmach i przebiegu ewolucji (budowa, rozwój i zapis genetyczny organizmów, skamieniałości, obserwacje doboru w naturze);
2) podanie przykładu działania doboru naturalnego (melanizm przemysłowy, uzyskiwanie przez bakterie oporności na antybiotyki itp.);
3) przedstawienie znaczenia skamieniałości jako bezpośredniego źródła wiedzy o przebiegu ewolucji organizmów oraz sposobu ich powstawania i wyjaśnienie przyczyny niekompletności zapisu kopalnego;
4) odczyt z drzewa filogenetycznego relacji pokrewieństwa ewolucyjnego gatunków, zapis takiej relacji przedstawionej w formie opisu, schematu lub klasyfikacji.
1) wykazanie roli mutacji i rekombinacji genetycznej w powstawaniu zmienności, która jest surowcem ewolucji;
2) przedstawienie mechanizmu działania doboru naturalnego i jego rodzajów (stabilizujący, kierunkowy, różnicujący), omówienie skutków doboru w postaci powstawania adaptacji u organizmów;
3) przedstawienie adaptacji wybranych (poznanych wcześniej gatunków) do życia w określonych warunkach środowiska.
1) definicja puli genowej populacji;
2) przedstawienie prawa Hardy’ego-Weinberga i stosowanie go do rozwiązywania prostych zadań (jeden locus, dwa allele);
3) wykazanie, że na poziomie genetycznym efektem doboru naturalnego są zmiany częstości genów w populacji;
4) wyjaśnienie, dlaczego mimo działania doboru naturalnego w populacji ludzkiej utrzymują się allele warunkujące choroby genetyczne - recesywne (np. mukowiscydoza), współdominujące (np. anemia sierpowata), dominujące (np. pląsawica Huntingtona);
5) przedstawienie warunków, w których zachodzi dryf genetyczny i omawianie jego skutków.
1) wyjaśnienie, na czym polega biologiczna definicja gatunku (gatunek jako zamknięta pula genowa), rozróżnianie gatunków biologicznych na podstawie wyników odpowiednich badań (przedstawionych w formie opisu, tabeli, schematu itd.);
2) przedstawienie mechanizmu powstawania gatunków wskutek izolacji geograficznej i roli czynników zewnętrznych (zlodowacenia, zmiany klimatyczne, wędrówki kontynentów) w powstawaniu i zanikaniu barier;
3) wyjaśnienie różnic między specjacją allopatryczną a sympatryczną.
1) przedstawienie, w jaki sposób mogły powstać pierwsze organizmy na Ziemi, odwołując się do hipotez wyjaśniających najważniejsze etapy tego procesu: syntezę związków organicznych z nieorganicznymi, powstanie materiału genetycznego („świat RNA"), powstanie komórki („koacerwaty", „micelle lipidowe");
2) przedstawienie roli czynników zewnętrznych w przebiegu ewolucji (zmiany klimatyczne, katastrofy kosmiczne, dryf kontynentów);
3) opisanie
warunków,
w jakich zachodzi radiacja adaptacyjna oraz ewolucja zbieżna;
podanie
przykładów
konwergencji
i dywergencji;
identyfikacja
konwergencji
i dywergencji
na podstawie schematu, rysunku, opisu itd.;
4) przyporządkowanie chronologicznie najważniejszych zdarzeń z historii życia na Ziemi, podanie ery, w której zaszły (eon w wypadku prekambru).
1) przedstawienie podobieństwa i różnic między człowiekiem a innymi naczelnymi, zwłaszcza małpami człekokształtnymi;
2) przedstawienie zmian, jakie zaszły w trakcie ewolucji człowieka;
3) wymienienie najważniejszych kopalnych form człowiekowatych (australopiteki, człowiek zręczny, człowiek wyprostowany, neandertalczyk), porządkowanie ich chronologicznie i określenie ich najważniejsze cech (pojemność mózgoczaszki, najważniejsze cechy kośćca, używanie narzędzi, ślady kultury).
1) przedstawienie znaczenia biotechnologii tradycyjnej w życiu człowieka oraz podanie przykładów produktów uzyskiwanych jej metodami (np. wino, piwo, sery);
2) wyjaśnienie, czym zajmuje się inżynieria genetyczna, oraz podanie przykładów jej zastosowania; wyjaśnienie, co to jest „organizm genetycznie zmodyfikowany (GMO)" i „produkt GMO";
3) przedstawienie korzyści dla człowieka wynikających z wprowadzania obcych genów do mikroorganizmów oraz podanie przykładów produktów otrzymywanych z wykorzystaniem transformowanych mikroorganizmów;
4) przedstawienie potencjalnych korzyści i zagrożeń płynących ze stosowania roślin transgenicznych w rolnictwie oraz transgenicznych zwierząt w badaniach laboratoryjnych i dla celów przemysłowych;
5) opis klonowania ssaków;
6) podanie przykładów wykorzystania badań nad DNA (sądownictwo, medycyna, nauka);
7) wyjaśnienie, na czym polega poradnictwo genetyczne, oraz wymienienie sytuacji, w których warto skorzystać z poradnictwa genetycznego i przeprowadzenia badań DNA;
8) wyjaśnienie istoty terapii genowej.
1) opis różnorodności biologicznej na poziomie genetycznym, gatunkowym i ekosystemowym; wskazanie przyczyn spadku różnorodności genetycznej, wymierania gatunków, zanikania siedlisk i ekosystemów;
2) przedstawienie podstawowych motywów ochrony przyrody (egzystencjalne, ekonomiczne, etyczne i estetyczne);
3) przedstawienie wpływu współczesnego rolnictwa na różnorodność biologiczną (ciągle malejąca liczba gatunków uprawnych przy rosnącym areale upraw, spadek różnorodności genetycznej upraw);
4) podanie przykładów kilku gatunków, które są zagrożone lub wyginęły wskutek nadmiernej eksploatacji ich populacji;
5) podanie przykładów kilku gatunków, które udało się restytuować w środowisku;
6) przedstawienie różnic między ochroną bierną a czynną, przedstawienie prawnych form ochrony przyrody w Polsce oraz podanie przykładów roślin i zwierząt objętych ochroną gatunkową;
7) uzasadnienie konieczności międzynarodowej współpracy w celu zapobiegania zagrożeniom przyrody, podanie przykładów takiej współpracy (np. CITES, „Natura 2000", Agenda 21).
1) wymienienie najważniejszych pierwiastków budujących ciała organizmów i wykazanie kluczowej roli węgla dla istnienia życia;
2) przedstawienie znaczenia wody dla funkcjonowania organizmów;
3) wyróżnienie podstawowych grup związków chemicznych występujących w żywych organizmach (węglowodany, białka, tłuszcze, kwasy nukleinowe, witaminy, sole mineralne) oraz przedstawienie ich funkcji;
4) przedstawienie fotosyntezy, oddychania tlenowego oraz fermentacji mlekowej i alkoholowej jako procesów dostarczających energii; wymienienie substratów i produktów tych procesów oraz określenie warunków ich przebiegu;
5) wymienienie czynników niezbędnych do życia dla organizmów samożywnych i cudzożywnych; ocena, czy dany organizm jest samożywny czy cudzożywny.
1) dokonanie obserwacji mikroskopowych komórki i rozpoznanie (pod mikroskopem, na schemacie, na zdjęciu lub po opisie) podstawowych elementów budowy komórki (błona komórkowa, cytoplazma, jądro, chloroplast, mitochondrium, wakuola, ściana komórkowa);
2) przedstawienie podstawowych funkcji poszczególnych elementów komórki;
3) porównanie budowy komórki bakterii, roślin i zwierząt, wskazanie cech umożliwiających ich rozróżnienie.
1) uzasadnienie potrzeby klasyfikowania organizmów i przedstawienie zasady systemu klasyfikacji biologicznej (system jako sposób katalogowania organizmów, jednostki taksonomiczne, podwójne nazewnictwo);
2) posługiwanie się prostym kluczem do oznaczania organizmów;
3) wymienienie cech, którymi wirusy różnią się od organizmów zbudowanych z komórek;
4) podanie znaczenia czynności życiowych organizmu (jednokomórkowego i wielokomórkowego): odżywiania, oddychania, wydalania, ruchu, reakcji na bodźce, rozmnażania, wzrostu i rozwoju;
5) przedstawienie podstawowych czynności życiowych organizmu jednokomórkowego na przykładzie wybranego protista samożywnego (np. eugleny) i cudzożywnego (np. pantofelka);
6) przedstawienie miejsca występowania bakterii i protistów oraz ich znaczenie w przyrodzie i dla człowieka;
7) wymienienie cech umożliwiających zaklasyfikowanie organizmu do grzybów oraz identyfikacja nieznanego organizmu jako przedstawiciela grzybów na podstawie obecności tych cech; wskazanie miejsc występowania grzybów (w tym grzybów porostowych);
8) obserwacja okazów i porównanie cech morfologicznych glonów i roślin lądowych (mchów, widłaków, skrzypów, paproci, nagozalążkowych i okrytozalążkowych), wymienienie cech umożliwiających zaklasyfikowanie organizmu do wymienionych wyżej grup oraz identyfikacja nieznanego organizmu jako przedstawiciela jednej z nich na podstawie obecności tych cech;
9) wymienienie cech umożliwiających zaklasyfikowanie organizmu do parzydełkowców, płazińców, nicieni, pierścienic, stawonogów (skorupiaków, owadów i pajęczaków), mięczaków, ryb, płazów, gadów, ptaków, ssaków oraz identyfikacja nieznanego organizmu jako przedstawiciela jednej z wymienionych grup na podstawie obecności tych cech;
10) porównanie cech morfologicznych, środowiska i trybu życia grup zwierząt wymienionych w pkt 9, w szczególności porównanie grup kręgowców pod kątem pokrycia ciała, narządów wymiany gazowej, ciepłoty ciała, rozmnażania i rozwoju;
11) przedstawienie znaczenia poznanych grzybów, roślin i zwierząt w środowisku i dla człowieka.
1) przedstawienie czynników środowiska niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania organizmów w środowisku lądowym i wodnym;
2) wskazanie, na przykładzie dowolnie wybranego gatunku, zasobów, o które konkurują jego przedstawiciele między sobą i z innymi gatunkami, przedstawienie skutków konkurencji wewnątrzgatunkowej i międzygatunkowej;
3) przedstawienie, na przykładzie poznanych wcześniej roślinożernych ssaków, adaptacji zwierząt do odżywiania się pokarmem roślinnym; podanie przykładów przystosowań roślin służących obronie przed zgryzaniem;
4) przedstawienie, na przykładzie poznanych wcześniej mięsożernych ssaków, adaptacji drapieżników do chwytania zdobyczy; podanie przykładów obronnych adaptacji ich ofiar;
5) przedstawienie, na przykładzie poznanych pasożytów, ich adaptacji do pasożytniczego trybu życia;
6) wyjaśnienie, jak zjadający i zjadani regulują wzajemnie swoją liczebność;
7) wykazanie, na wybranym przykładzie, że symbioza (mutualizm) jest wzajemnie korzystna dla obu partnerów;
8) wskazanie żywych i nieożywionych elementów ekosystemu; wykazanie, że są one powiązane różnorodnymi zależnościami;
9) opis zależności pokarmowych (łańcuchy i sieci pokarmowe) w ekosystemie, rozróżnianie producentów, konsumentów i destruentów oraz przedstawienie ich roli w obiegu materii i przepływie energii przez ekosystem.
1) wymienienie czynności życiowych organizmu roślinnego;
2) identyfikacja (np. na schemacie, fotografii, rysunku lub na podstawie opisu) i opis organów rośliny okrytonasiennej (korzeń, pęd, łodyga, liść, kwiat, owoc) oraz przedstawienie ich funkcji;
3) wskazanie cech adaptacyjnych w budowie tkanek roślinnych do pełnienia określonych funkcji (tkanka twórcza, okrywająca, miękiszowa, wzmacniająca, przewodząca);
4) rozróżnienie elementów budowy kwiatu (okwiat: działki kielicha i płatki korony oraz słupkowie, pręcikowie) i określenie ich roli w rozmnażaniu płciowym;
5) przedstawienie budowy nasienia (łupina nasienna, bielmo, zarodek) oraz opis warunków niezbędnych do procesu kiełkowania (temperatura, woda, tlen);
6) podanie przykładów różnych sposobów rozsiewania się nasion i przedstawienie roli owocu w tym procesie.
1) opis hierarchicznej budowy organizmu człowieka (tkanki, narządy, układy narządów);
2) podanie funkcji tkanki nabłonkowej, mięśniowej, nerwowej, krwi, tłuszczowej, chrzęstnej i kostnej oraz przedstawienie podstawowych cech budowy warunkujących pełnienie tych funkcji;
3) opis budowy, funkcji i współdziałania poszczególnych układów: ruchu, pokarmowego, oddechowego, krążenia, wydalniczego, nerwowego, dokrewnego i rozrodczego.
1) wykazanie współdziałania mięśni, ścięgien, kości i stawów w prawidłowym funkcjonowaniu układu ruchu;
2) wymienienie i rozpoznanie (na schemacie, rysunku, modelu, według opisu itd.) elementów szkieletu osiowego, obręczy i kończyn;
3) przedstawienie funkcji kości i wskazanie cech budowy fizycznej i chemicznej umożliwiających ich pełnienie;
4) przedstawienie znaczenia aktywności fizycznej dla prawidłowego funkcjonowania układu ruchu i gęstości masy kostnej oraz określenie czynników wpływających na prawidłowy rozwój muskulatury ciała.
1) podanie funkcji poszczególnych części układu pokarmowego, rozpoznanie ich części (na schemacie, modelu, rysunku, według opisu itd.) oraz przedstawienie związku ich budowy z pełnioną funkcją;
2) przedstawienie źródła i wyjaśnienie znaczenia składników pokarmowych (białka, tłuszcze, węglowodany, sole mineralne, woda) dla prawidłowego rozwoju i funkcjonowania organizmu;
3) przedstawienie roli i skutków niedoboru niektórych witamin (A, C, B6, BI2, kwasu foliowego, D), składników mineralnych (Mg, Fe, Ca) i aminokwasów egzogennych w organizmie;
4) przedstawienie miejsca i produktów trawienia oraz miejsca wchłaniania głównych grup związków organicznych;
5) przedstawienie roli błonnika w prawidłowym funkcjonowaniu układu pokarmowego oraz uzasadnienie konieczności systematycznego spożywania owoców i warzyw;
6) wyjaśnienie, dlaczego należy stosować dietę zróżnicowaną i dostosowaną do potrzeb organizmu (wiek, stan zdrowia, tryb życia i aktywność fizyczna, pora roku itp.), oraz podanie korzyści z prawidłowego odżywiania się;
7) obliczanie indeksu masy ciała oraz przedstawienie i analiza konsekwencji zdrowotnych niewłaściwego odżywiania (otyłość lub niedowaga oraz ich następstwa).
1) podanie funkcji części układu oddechowego, rozpoznanie ich (na schemacie, modelu, rysunku, według opisu itd.) oraz przedstawienie związku ich budowy z pełnioną funkcją;
2) opis przebiegu wymiany gazowej w tkankach i w płucach oraz przedstawienie roli krwi w transporcie gazów oddechowych;
3) przedstawienie czynników wpływających na prawidłowy stan i funkcjonowanie układu oddechowego (aktywność fizyczna poprawiająca wydolność oddechową, niepalenie papierosów czynnie i biernie).
1) opis budowy i funkcji narządów układu krwionośnego i układu limfatycznego;
2) przedstawienie krążenia krwi w obiegu płucnym i ustrojowym;
3) przedstawienie roli głównych składników krwi (krwinki czerwone i białe, płytki krwi, osocze) oraz wymienienie grup układu krwi AB0 oraz Rh;
4) przedstawienie znaczenia aktywności fizycznej i prawidłowej diety dla właściwego funkcjonowania układu krążenia;
5) przedstawienie społecznego znaczenie krwiodawstwa.
1) opis funkcji elementów układu odpornościowego (narządy: śledziona, grasica, węzły chłonne; komórki: makrofagi, limfocyty T, limfocyty B; cząsteczki: przeciwciała);
2) rozróżnienie odporności swoistej i nieswoistej, naturalnej i sztucznej, biernej i czynnej;
3) porównanie działania surowicy i szczepionki; podanie przykładów szczepień obowiązkowych i nieobowiązkowych oraz ocena ich znaczenia;
4) opis konfliktu serologicznego Rh;
5) wyjaśnienie, na czym polega transplantacja narządów, i podanie przykładów narządów, które można przeszczepiać;
6) przedstawienie znaczenia przeszczepów, w tym rodzinnych, oraz zgody na transplantację narządów po śmierci.
1) podanie przykładów substancji, które są wydalane z organizmu człowieka, oraz wymienienie narządów biorących udział w wydalaniu;
2) opis budowy i funkcji głównych struktur układu wydalniczego (nerki, moczowody, pęcherz moczowy, cewka moczowa).
1) opis budowy i funkcji ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego;
2) porównanie roli współczulnego i przywspółczulnego układu nerwowego;
3) opis łuku odruchowego, wymienienie rodzajów odruchów oraz przedstawienie roli odruchów warunkowych w uczeniu się;
4) wymienienie czynników wywołujące stres oraz podanie przykładów pozytywnego i negatywnego działania stresu;
5) przedstawienie sposobów radzenia sobie ze stresem.
1) przedstawienie budowy oka i ucha oraz wyjaśnienie sposobu ich działania;
2) przedstawienie roli zmysłu równowagi, zmysłu smaku i zmysłu węchu i wskazanie lokalizacji odpowiednich narządów i receptorów;
3) przedstawienie przyczyn powstawania oraz sposobu korygowania wad wzroku (krótkowzroczność, dalekowzroczność, astygmatyzm);
4) przedstawienie wpływu hałasu na zdrowie człowieka;
5) przedstawienie podstawowych zasad higieny narządów wzroku i słuchu.
1) wymienienie gruczołów dokrewnych, wskazanie ich lokalizacji i przedstawienie podstawowej roli w regulacji procesów życiowych;
2) przedstawienie biologicznej roli: hormonu wzrostu, tyroksyny, insuliny, adrenaliny, testosteronu, estrogenów;
3) przedstawienie antagonistycznego działania insuliny i glukagonu;
4) wyjaśnienie, dlaczego nie należy bez konsultacji z lekarzem przyjmować środków lub leków hormonalnych (np. tabletek antykoncepcyjnych, sterydów).
1) podanie funkcji skóry, rozpoznanie elementów jej budowy (na schemacie, modelu, rysunku, według opisu itd.) oraz przedstawienie jej cech adaptacyjnych do pełnienia funkcji ochronnej, zmysłowej (receptory bólu, dotyku, ciepła, zimna) i termoregulacyjnej;
2) opis stanu zdrowej skóry oraz rozpoznanie niepokojących zmian na skórze, które wymagają konsultacji lekarskiej.
1) przedstawienie budowy i funkcji narządów płciowych (męskich i żeńskich) oraz rola gamet w procesie zapłodnienia;
2) opis etapów cyklu miesiączkowego kobiety;
3) przedstawienie przebiegu ciąży i wyjaśnienie wpływu różnych czynników na prawidłowy rozwój zarodka i płodu;
4) przedstawienie cech i przebiegu fizycznego, psychicznego i społecznego dojrzewania człowieka;
5) przedstawienie podstawowych zasad profilaktyki chorób przenoszonych drogą płciową.
1) przedstawienie znaczenia pojęć „zdrowie" i „choroba" (zdrowie jako stan równowagi środowiska wewnętrznego organizmu, zdrowie fizyczne, psychiczne i społeczne; choroba jako zaburzenie tego stanu);
2) przedstawienie negatywnego wpływu na zdrowie człowieka niektórych substancji psychoaktywnych (tytoń, alkohol), narkotyków i środków dopingujących oraz nadużywania kofeiny i niektórych leków (zwłaszcza oddziałujących na psychikę);
3) wymienienie najważniejszych chorób człowieka wywoływanych przez wirusy, bakterie, protisty i pasożyty zwierzęce oraz przedstawienie zasad profilaktyki tych chorób; w szczególności przedstawienie dróg zakażenia się wirusami HIV, HBV i HCV oraz HPV, zasad profilaktyki chorób wywoływanych przez te wirusy oraz przewidywanie indywidualnych i społecznych skutków zakażenia;
4) przedstawienie czynników sprzyjających rozwojowi choroby nowotworowej (np. niewłaściwa dieta, tryb życia, substancje psychoaktywne, promieniowanie UV) oraz podanie przykładów takich chorób;
5) przedstawienie podstawowych zasady profilaktyki chorób nowotworowych;
6) uzasadnienie konieczności okresowego wykonywania podstawowych badań kontrolnych (np. badania stomatologiczne, podstawowe badania krwi i moczu, pomiar pulsu i ciśnienia krwi);
7) analiza informacji dołączanej do leków oraz wyjaśnienie, dlaczego nie należy bez wyraźnej potrzeby przyjmować leków ogólnodostępnych oraz dlaczego antybiotyki i inne leki należy stosować zgodnie z zaleceniem lekarza (dawka, godziny przyjmowania leku i długość kuracji);
8) przedstawienie podstawowych zasad higieny;
9) analiza związku pomiędzy prawidłowym wysypianiem się a funkcjonowaniem organizmu, w szczególności wpływu na procesy uczenia się i zapamiętywania oraz odporności organizmu.
1) przedstawienie znaczenia biologicznego mitozy i mejozy, rozróżnianie komórek haploidalnych i diploidalnych, opis budowy chromosomu (chromatydy, centromer), rozróżnienie autosomów i chromosomów płci;
2) przedstawienie struktury podwójnej helisy DNA i wykazanie jej roli w przechowywaniu informacji genetycznej i powielaniu (replikacji) DNA;
3) przedstawienie sposobu zapisywania i odczytywania informacji genetycznej (kolejność nukleotydów w DNA, kod genetyczny); wyjaśnienie różnicy pomiędzy informacją genetyczną a kodem genetycznym;
4) przedstawienie zależności pomiędzy genem a cechą;
5) przedstawienie dziedziczenia cech jednogenowych, posługując się podstawowymi pojęciami genetyki (fenotyp, genotyp, gen, allel, homozygota, heterozygota, dominacja, recesywność);
6) wyjaśnienie dziedziczenia grup krwi człowieka (układ AB0, czynnik Rh);
7) przedstawienie dziedziczenia płci u człowieka i podanie przykładów cech człowieka sprzężonych z płcią (hemofilia, daltonizm);
8) podanie ogólnej definicji mutacji oraz wymienienie przyczyn ich wystąpienia (mutacje spontaniczne i wywołane przez czynniki mutagenne); podanie przykładów czynników mutagennych;
9) rozróżnianie mutacji genowych (punktowe) i chromosomowych oraz podanie przykładów chorób człowieka warunkowanych takimi mutacjami (mukowiscydoza, zespół Downa).
1) wyjaśnienie pojęcia ewolucji organizmów i przedstawienie źródła wiedzy o jej przebiegu;
2) wyjaśnienie na odpowiednich przykładach, na czym polega dobór naturalny i sztuczny, oraz podanie różnic między nimi;
3) przedstawienie podobieństw i różnic między człowiekiem a innymi naczelnymi jako wynik procesów ewolucyjnych.
1) przedstawienie przyczyn i analiza skutków globalnego ocieplenia klimatu;
2) uzasadnienie konieczności segregowania odpadów w gospodarstwie domowym oraz konieczności specjalnego postępowania ze zużytymi bateriami, świetlówkami, przeterminowanymi lekami;
3) propozycja działań ograniczających zużycie wody i energii elektrycznej oraz wytwarzania odpadów w gospodarstwach domowych.
Więcej o egzaminie z biologii »
Na podstawie rozporządzenia MEN:
poleca:
Studentnews.pl